წმ. ისააკ ასურის სწავლანი

სიყვარულისათვის ღვთისა

სიყვარული ღვთისა ბუნებით მხურვალე არს, და რაჟამს მოიწიოს კაცსა ზედა უზომოებით, ჰყოფს სულსა მისსა ვითარცა გონებისაგან თვისისა განსრულსა. და მერმე საზომისაებრ ძალისა მისისა მოვალს მის ზედა შეცვალება უცხო. და ესე არიან სასწაულნი მისნი ხილულნი.

სასწაულნი სანატრელისა სიყვარულისანი: იქმნების პირი კაცისა ბრწყინვალე, მხიარულ, და გვამი მისი განხურდების. განეშორების მისგან შიში და სირცხვილი, და იქმნების ვითარცა აღტაცებული გონებითა, და ძალი იგი შემკრებელი გონებისა ივლტის მისგან, და იქმნების ვითარცა წარტყვენული. და შიში იგი სიკვდილისა შეერაცხოს მას სიხარულად, და ხედვა იგი გონებისა მისისა არღარა მოსწყდების საქმეთა მათგან ზეცისათა. გულის ხმის ყოფა და ხედვა მისი ბუნებითი წარხდების, და ხილულთა მათ საქმეთა შინა არღარა იხილვების იგი და მარადის ვითარცა სხვასა ვისთანამე უბნობს. ამით ესე ვითართა საქმითა დაითრვნეს მოციქულნი და მოწამენი. და მოციქულთა მოვლეს ყოველი სოფელი. და დაშვრეს და იგვემნეს მრავალ გზის. და ეგრეთვე მოწამენი მსგავსად მათსა. და მთათა შინა იქცეოდეს უპატიოებით, რომელნი იგი სავსე იყვნეს ყოვლითავე პატივითა. და ბრძენნი იგი უგუნურად შერაცხილ იყვნეს. ამას უგუნურებასა ღმერთმან ღირს მყვენ მიწდომად!

ვიდრეღა არა შესრულ იყო ქალაქსა მას სიმდაბლისასა, უკეთუ იხილო, ვითარმედ დაცხრომილ არიან ვნებანი შენ შორის, ნუ ირწმუნებ, რამეთუ ღონე არს მტერისა და მოელოდე შემდგომად მის განსვენებისა შფოთსა დიდსა. რამეთუ რაჟამს წარვლნე სავანენი იგი სათნოებათანი, ვერ პოებ განსვენებასა, ვიდრე მიიწიო სავანესა მას სიმდაბლისასა მადლითა უფლისა ჩვენისა იესო ქრისტესითა, რომლისა არს დიდება თანა მამით და სულით წმიდითურთ უკუნითი უკუნისამდე, ამინ.

რათა დავიცვნეთ თავნი ჩვენნი დახსნილობისაგან და უდებებისა

რომელი აყენებდეს პირსა თვისსა ზრახვისაგან, იგი დაიცავს გულსა თვისსა ვნებათაგან. და რომელმან განიწმიდოს გული თვისი ვნებათაგან, იგი ყოველსა ჟამსა ხედავს უფალსა. რომლისა გონება მარადის უფლისა თანა არს, იგი განიოტებს ეშმაკთა თავისა თვისისაგან და აღმოფხვრის თესლსა მას უკეთურებისა მათისასა.

რომელი მარადის ეკრძალებოდეს სულსა თვისსა, მისი სული მხიარულ არს გამოცხადებათა შინა. და რომელმან გონება თვისი შემოიკრიბოს შინაგან თვისსა, მან იხილოს თავსა შორის თვისსა ბრწყინვალება წმიდისა სულისა.

რომელმან მოიძაგოს ყოველივე განცხრომა, მან იხილოს მეუფე თვისი შინაგან თვისისა გულისა. უკეთუ გიყვარს სიწმიდე, ნუ ვის განიკითხავ, და ნუცა ძვირსა უზრახავ და ნუცა სხვისა ძვირის მზრახველისასა ისმენ.

უკეთუ იბრძოდინ ვინმე წინაშე შენსა, და გესმენ სიტყვანი რისხვისანი, დაიყვენ ყურნი შენნი, და ივლტიდე მის ადგილისაგან, რათა არა მოკვდეს სული შენი. გული მრისხანისაჲ ცალიერ არს საიდუმლოთაგან ღვთისათა: ხოლო მშვიდი და მდაბალი – წყარო არს საიდუმლოთა მისთა.

აჰა ესერა ცაჲ შინაგან შენსა არს, უკეთუ წმიდა იყო, და ანგელოსნი შორის შენსა იხილნე ნათლითა მით მათითა და მეუფე მათი შორის მათსა.

რომელი ღირსად იქებოდის, არა რაჲ დასჭირდების მას უკეთუ კულა ქება იგი დაუტეობს მას. მიერიდგან არს იგი მუშაკი უსასყიდლოჲ.

საუნჯე მდაბლისა შინაგან მისსა არს, რომელ არს უფალი.

პირი მდუმარი გამოსთარგმნის საიდუმლოთა ღვთისათა. ხოლო მრავალმეტყველი განაშორებს თავსა თვისსა დამბადებელისაგან თვისისა.

უკეთუ დაიცვა პირი შენი ძმაო, მოგეცეს შენ ღვთისა მიერ მადლი ლმობიერებისა, რამეთუ მის მიერ შეხვიდე სიხარულსა მას სულისა წმიდისასა.

უკეთუ კულა ენამან შენმან გძლიოს შენა, გრწმენინ ჩემი, ვერ ოდეს განერე სიბნელისაგან. უკეთუ არა გაქვს გული წმიდა, გაქვნდინ პირი წმიდა.

ხედვა ერისკაცთა შეაშფოთებს სულსა საქმისაგან ღვთისა. და სულიერთა ძმათა დაუცადებელი უბნობა ავნებს. ხოლო ერისკაცთა – ოდენ ხედვა.

სული კეთილი ბრწყინავნ უფროს მზის თვალისა, და ყოვლადვე ხედვითა გამოცხადებათაჲთა იშვების.

რომელი შეუდგეს მოყვარესა ღვთისასა, იგი განმდიდრდეს საიდუმლოჲთა ღვთისათა. ხოლო რომელი შეუდგეს კაცსა უსამართლოსა და ამპარტავანსა, განეშოროს იგი ღმერთსა, და მოძულებულ იქმნას იგი მოყვარეთაგან მისთა.

კაცმან მდუმარემან მოიგოს სიმდაბლე, და ესრეთ თვინიერ შრომისა ეუფლოს იგი ვნებათა.
ვნებანი განიდევნებიან დაუცადებელითა ხსენებითა ღვთისათა, და ესე არს მახვილი მომსრველი მათი.

რომელსა ნებავს ხილვა უფლისა, განიწმიდენ გული მისი ხსენებითა მისითა, და ესრეთ ბრწყინვალებითა გონებისა მისისათა ყოველსა ჟამსა იხილოს უფალი.

ვითარცა თევზი გარეგან წყლისა ვერ ცხონდების, ეგრეთვე გონება გარეგან ხსენებისა ღვთისა მოსწყდების.

რაჲზომცა განეშოროს კაცი უბნობისაგან კაცთასა, ეგოდენცა, კადნიერ იქმნების გონება მისი ღვთისა მიმართ. და რაჲზომცა მოიწყვიდოს თავი თვისი ნუგეშინისცემისაგან სოფლისა, ეგზომცა ღირს იქმნას მადლსა ღვთისასა სულითა წმიდითა.

ვითარცა თევზნი წარსწყმდებიან მოკლებითა წყლისათა, ეგრეთვე გონება მონაზონისა წარსწყმდების უბნობასა შინა ერისკაცთასა.

რამეთუ მითხრა მე ვინმე ღმერთ შემოსილთა მამათაგანმან, ვითარმედ ესე სასწაული დავიდევ: რომელსა დღესა აღვერიი კაცთა, ვჭამი სამი პაქსიმადი [ანუ ორცხობილა, რედ.] ანუ ოთხი, და დაღაცათუ ვაიძულე თავი ჩემი ლოცვად, გონებასა ჩემსა არა აქვნ კადნიერება ღვთისა მიმართ, ვერცა შემეძლოს მიხედვად მისა. ხოლო რაჟამს განვეშორე მათგან, პირველსა დღესა ვაიძულო თავი ჩემი ჭამად ერთსა და ნახევარსა; ხოლო მეორესა დღესა ვჭამი ერთი. და რაჟამს დაემტკიცის გონება ჩემი დაყუდებასა შინა, მაშინ აღვიძულებდი თავსა ჩემსა ჭამად ერთისა პაქსიმადისა, და ვერ შეუძლო. და გონება ჩემი დაუცადებელად კადნიერებით ეუბნებიან ღმერთსა უჭირველად და ბრწყინვალება მისი დაუცადებელად განმანათლებნ მე, და ვიხარებდი მე შვენიერებითა მის ნათლისათა. ხოლო უკეთუ კვალად მოვიდის და ვეუბნი მას ერთსაცა ჟამსა, შეუძლებელ არს თუმცა არა შევსძინე ჭამასაცა. და არამცა დავაკლე კანონიცა ლოცვისა ჩემისა. და არამცა გამოვეხვი საღმრთოჲსა მის ძალთაგან. აწ უკვე იხილეთ, ძმანო, თუ ვითარ სარგებელ არს მოთმინება და მარტოება,; და ვითარსა ძალსა მიანიჭებს მოღვაწეთა.

ნეტარ არს, რომელი ღვთისათვის მოითმენდეს დაყუდებასა შინა, და ჭამდეს მარტოებით თვისსა პურსა. რამეთუ ესე ვითარი ესე მარადის ღმერთსა ეუბნების.

ისმინეთ რომელსაცა იკითხავთ, რამეთუ უკეთუ არა იღვაწოთ ვერ პოოთ, და უკეთუ არა რეკდეთ კარსა მას მხურვალედ, არა განგიღოს თქვენ.

არცა რაჲ ესრეთ დაავსებს ცეცხლსა მას სულისა მიერ წმიდისა აღგზებულსა სულსა შინა, ვითარ მრავალთა თანა აღრევა და მრავალ-მეტყველება (თვინიერ უბნობისა მის საღმრთოჲსა, რომელი იყოს სარგებელ სულისა. რამეთუ ესე ვითარი უბნობა უფროსად განაღვიძებს სულსა, და უფროსად აღმოფხვრის ვნებათა, უფროს ყოველთა სათნოებათასა).
რაჲზომცა ენა მრავალ მეტყველებისაგან განეშოროს, ეგზომცა განათლდების გონება, რამეთუ მრავალ მეტყველებისაგან გონებაჲცა დაბნელდების.

რომელი მხურვალითა შურითა აღმოფხვრიდეს გულისაგან თვისისა ყოველთა გულის სიტყვათა, ეშმაკისა მიერ დანერგულთა, ეგე ვითარი იგი საშინელ არს წინაშე ეშმაკთა, და სასურველ არს ღვთისა და ანგელოსთა მისთა.

რომელი წმიდა იყოს სულითა, მისი ქვეყანა შინაგან მისსა არს. და მზე, რომელი მის შორის ბრწყინავს, იგი არს ნათელი წმიდისა სამებისა. და ჰაერი მისი არს ნუგეშინის-მცემელი იგი და ყოვლად წმიდა სული; და მისთანა მსხდომარე არიან წმიდანი იგი უხორცოთა ბუნებანი. და ცხოვრება და სიხარულ მისა არს ქრისტე, ნათელი იგი გამოსრული ნათლისაგან მამის. ესე ვითარი იგი ხედვასა მას შინა სულისა მისისასა მარადის იხარებნ, და უკვირს შვენიერება იგი თვისი, რომელი შვიდ წილ უბრწყინვალეს არს მზისა.

ესე არს იერუსალიმი იგი და სასუფეველი იგი შორის ჩვენსა, დაფარული, სიტყვისა მისებრ უფლისა. ესე არს ქვეყანა იგი, სადა არს ღრუბელი იგი დიდებისა ღვთისა, რომელსა შინა შევიდენ წმიდანი გულითა ოდენ, ხილვად პირსა მას მეუფისა თვისისასა, და განათლებად ნათლითა მისითა.

ხოლო კაცი მრისხანე და დიდების მოყვარე, და ნაყროვანი და ანგაარი, და ერისკაცთათა აღრეული და ბევრეულითა ვნებითა შებღალული, და ნებისა თვისისა აღმასრულებელი, ეგე ვითარი იგი მარადის ბნელსა შინა ვალს, და გარეგან არს სოფლისა მისგან ცხოველთასა. რამეთუ იგი სოფელი განმზადებულ არს სახიერთათვის და მდაბალთა და წმიდათა გულითა.

ვერ ძალ-უძს კაცსა ხილვად შვენიერებისა მის, რომელი იგი არს შინაგან მისსა, ვიდრემდე მოიძაგოს ყოველივე შვენიერება გარეგანი. და ვერ შემძლებელ არს მიხედვად ღვთისა, ვიდრემდე უარყოს ყოველივე სოფელი სრულიად.

რომელსა შეერაცხოს თავი თვისი უმეცრად, განაბრძნოს იგი უფალმან.  და რომელი ხედვიდეს თავსა თვისსა ბრძნად, იგი სიბრძნისაგან ღვთისა დაეცეს.

რომელ დაგლახაკნეს საქმეთაგან სოფლისათა, იგი გამდიდრდეს ღვთისა მიერ. და რომელი იყოს მოყვარე სიმდიდრისა, იგი დაგლახაკნეს საქმეთაგან საღმრთოთა.

რომელი იყოს წმიდა ხორცითა, მდაბალ გონებითა, და მოძულე კადნიერებისა, და შორს გულის-წყრომისაგან, მე მრწამს, ვითარმედ ესე ვითარი იგი, რაჟამს აღსდგეს ლოცვად, იხილავს სულსა შორის თვისსა ნათელსა მას სულისა წმიდისასა, და იხარებს იგი ხილვითა დიდებისა მისისათა არა თვისითა შეცვალებითა მსგავსებად მისა.

არა არს სხვა საქმე, რომელსა ძალ ედვას დაყენებად კრებულისა მის ეშმაკთასა ჩვენგან, ვითარ ხედვაჲ საღმრთო.

ნეტარ არს კაცი, რომელი იხსენებდეს განსვლასა მისსა ამის ცხოვრებისაგან, და განეშოროს იგი ყოვლისაგანვე შვებისა, რამეთუ მრავალ წილ იყოს ნეტარება მისი ჟამსა მას განსვლისა მისისასა. და არა მოაკლდეს მას ნეტარება იგი. ესე არს ღვთისაგან შობილი იგი და სული წმიდა არს მზრდელი მისა, და წიაღთა მისთაგან აწოებს საზრდელსა მას ცხოვრებისასა, და ეყნოსების მას სულნელებისაგან მისისა სიხარულად. ხოლო რომელი აღრეულ იყოს ერის კაცთა და შემსჭვალულ იყოს საქმეთა სოფლისათა და უყვარდეს განსვენება და უბნობა, იგი გამოხვებულ არს ცხოვრებისაგან. და არა ვიცი, თუ რაჲ ვსთქვა მისთვის, გარნა რათა გლოვით ვიტყოდი და ვსტიროდი მას გოდებითა მით, რომლისა ხმა შემუსრავს გულსა მათსა, რომელთა ესმოდის. ბნელსა შინა მსხდომარენო, აღიმართენით თავნი თქვენნი, რათა გამობრწყინდნენ პირნი თქვენნი ნათლითა. გამოვედით ვნებათაგან სოფლისათა. რათა გამოვიდეს შემთხვევად თქვენდა ნათელი იგი მამისაგან გამომავალი, და უბრძანოს მსახურთა მათ საიდუმლოთა მისთასა განხსნად თქვენდა საკვრელთა თქვენთაგან, რათა ხვიდოდით კვალად ზედა მისთა მამისა მიმართ. ვითარითა საკრველითა შეკრულ ვართ, და ვითარსა ნათელსა ვერ ვხედავთ, და დიდებასა მას მისსა დიდსა. ნეტარ, თუმცა განიკვეთნეს საკრველნი ესე ჩვენნი, რათამცა მოვიძიეთ, და ვპოვეთ ღმერთი ჩვენი.

კაცი წმიდა სულითა, და წესიერი ცხოვრებითა მარადის დაწყნარებულად იტყვინ სიტყვათა სულისა წმიდისათა ქრისტეს იესოს მიერ უფლისა ჩვენისა, რომლისა არს დიდება უკუნითი უკუნისამდე. ამინ.

 

შიშისათვის ღვთისა და მოცალებისათვის
საქმეთაგან ამის სოფლისათა და ლოცვისათვის

დასაბამი ყოვლისა სათნოებისა არს შიში ღვთისა. და არს იგი ნაშობი სარწმუნოებისა. ხოლო მაშინ დაითესვის იგი გულსა შინა კაცისასა, რაჟამს გონება მისი განეშოროს ზრუნვისაგან ამის სოფლისა, და შემოიკრიბნეს განბნეულნი გულის სიტყვანი მისნი განცხრომისაგან წვრთისა საუკუნოისა მის ცხოვრებისათა; და დაიდვას საფუძველი სათნოებისა. მცირედ იპოების კაცი, რომელსა ძალედვას თავსდებად პატივისა და არა აღზევებად. დასაბამი გზისა მის ცხოვრებისა ესე არს, რათა მარადის იწვრთიდეს გონება სიტყვათა ღვთისათა, და იყოფებოდის სიგლახაკითა. რამეთუ წვრთაი სიტყვათა ღვთისათა შეეწევის სიგლახაკისა წარმართებად; ხოლო წარმათება უპოვარებისა მოგცემს შენ მოცალებასა წვრთად სიტყვათა ღვთისათა, ხოლო ამათ ორთავე წარმართება ადრე აღგიყვანებს შენ აღშენებასა მას სათნოებათასა. ვერ ვინ მიეახლების ღმერთსა, უკეთუ არა განაშოროს თავი თვისი სოფლისა. ხოლო განშორებასა ვიტყვი, არა ხორცითა ოდენ გამოსვლასა სოფლით, არამედ გონებითა განშორებასა სრულიად საქმეთაგან მისთა: რამეთუ ესე არს სათნოება, რათა კაცი გონებითა თვისითა განეშოროს საქმეთაგან სოფლისათა. ვიდრე საცნობელნი ჩვენნი გარეგანთა საქმეთა შეიწყნარებდენ, გული ჩვენი ვერ დაწყნარდების, და არცა ხორციელნი ვნებანი განქარდებიან, არცა ბოროტნი გულის სიტყვანი დასცხრებიან, თვინიერ უდაბნოისა. ყოველივე საქმე საზომსა ზედა თვისსა კეთილ არს, ხოლო გარეგან საზომისა თვისისა, რომელნი საგონებელ იყვნენ თუ კეთილ არიან, იგიცა სავნებელ იქმნებიან. კაცისა, რომლისა ცხოვრება შეგინებულ იყოს, მას ესე ცხოვრება სასურველად უჩნს. და ეგრეთვე რომელი შორს იყოს გულის ხმის ყოფისაგან კეთილისა, მასცა ესევე ცხოვრება უყვარს. კეთილად სთქვა ბრძენმან ვინმემ, ვითარმედ შიში სიკვდილისა კაცსა შეაწუხებს, რომელსა ამხილებდეს გონება მისი. ხოლო კაცსა, რომელსა აქვნდეს წამება კეთილი, მას სურის სიკვდილისათვის ვითარცა ცხოვრებისათვის.  კაცისა რომლისა ამის საწუთროისა ზრუნვასა შექცეულ იყოს გონება მისი, მას ნუ შერაცხავ ჭეშმარიტად ბრძნად. ყოველივე კეთილი და ბოროტი, რომელი ხორცთა შენთა ზედა მოიწეოდის, სიზმრად შეგერაცხენ, რამეთუ ესე ვითარნი საქმენი, არა ოდენ ჟამსა სიკვდილისასა დახსნდებიან, არამედ მრავალგზის უწინარეს სიკვდილისაცა დაგიტეობენ და ივლტიან, უკეთუ კულა საქმეთა მათ აქვნდეს ზიარება სულისა შენისა თანა, უწყოდე, ვითარმედ იგინი არიან შენნი, და ამას საწუთროისა შენთანა არიან, და მას საუკუნესა შენთანავე მივლენ. და უკეთუ კეთილნი იყვნენ, გიხაროდენ, და მადლობდი ღმერთსა გონებითა შენითა უკეთუ კულა ბოროტნი იყვნენ, მწუხარე იყავ და სულთ-ითქვენ მრავლითა ცრემლითა, და ეძიებდი მათგან გამოხსნასა, ვიდრეღა ხორცთა შინა იყო. კურთხეულ არს პატივი უფლისა, რომელი იგი განგვიღებს ჩვენ კარსა წყალობისასა; რათა არა რაი გვაქუნდეს ჩვენ სხვა თხოვა, გარნა მისა მიმართ სურვილი. რამეთუ ესრეთ დაუტევებთ ყოველსა; და განვალს ძიებად მისა გონება ჩვენი. რაჟამს არა გვაქვნდეს, სხვა დამაყენებელი ჩვენი.

რამეთუ რაიზომცა დაუტეოს, საყვარელნო, გონებამან ზრუნვა ხილულთა ამათ საქმეთა, და ზრუნვიდეს იგი საუკუნეთა მათ; და რაიზომცა ამაღლდეს ხორციელთა საქმეთაგან, ეგოდენცა განბრწყინდების სული მისი და რაიზომცა განბრწყინდეს გონება, მერმე ამაღლდების სოფლისა ამისა ამაოისა: და მაშინ პოვებს ხედვად საღმრთოთა მათ საქმეთა. რამეთუ უკეთუ კაცი პირველად არა ღირს იქმნას ხილვად გამოცხადებასა მას ღვთისა მიერსა, ვერ გულის-ხმა-ყოფს მას. და უკეთუ არა მისწვთეს სიწმიდესა, არა განბრწყინდების გული მისი, რათა იხილნეს საქმენი იგი დაფარულნი. და უკეთუ საქმეთაგან სოფლისათა არა განეყენოს, ვერცა ბრძოლათა მათგან განეყენების, და არცა განთავისუფლდების გულის სიტყვათა მათგან სიბნელისათა. და სადა არს სიბნელე, მუნ არიან ვნებანი ბოროტნი.

რამეთუ უკეთუ არა განთავისუფლდეს კაცი ამათ ყოველთა მიზეზთაგან, ვერც ძალუც გონებასა მისსა ხილვად საქმეთა დაფარულთა.

ამისთვის ბრძანა უფალმან, რათა უწინარეს ყოვლისა უპოვარ ვიქმნეთ, და განვეშორნეთ შფოთთაგან სოფლისათა, და ზურნვისაგან კაცთასა, რამეთუ იტყვის, რომელი არა განეყენოს ყოვლისაგან მონაგებისა თვისისა, და უარყოს თავი თვისი, ვერ ძალუძს მოწაფე ყოფად ჩემდა. ხოლო ესე ამისთვის ბრძანა, რათა არა რაის ზედა ევნოს გონებასა: ხედვითა, გინა სმენითა, გინა ზრუნვითა სოფლის საქმეთა; არამედ შევმსჭვალოთ გონება ჩვენი სასოებასა ოდენ მისსა. და მისსა მიმართ იყოს ყოველი ზრუნვა ჩვენი, რათა ამის ყოვლისა მიერ გვსუროდის უბნობად მისა, რომელ არს ლოცვა. ხოლო ლოცვასა უხმს გამოცდილება ფრიადი, რათა მრავალჟამ ყოფითა ჩვენითა მას შინა განბრძენდეს გონება ჩვენი. რამეთუ რაჟამს უპოვარ ვიქმნნეთ, მერმე გვიხმს ლოცვასა შინა ყოფა; რათა ისწაოს გონებამან ჩვენმან მარადის ლოცვა და მივიღოთ გამოცდილება მისი. რამეთუ ლოცვისა წინამძღვარ არს განშორება კაცთაგან, რათა ესრეთ მოვიგოთ სიყვარული ღვთისა: და უწყოდე ეს ძმაო, ვითარმედ კეთილისა საქმე ყოველივე ლოცვასა შინა იპოვების. და ესე არს საზღვარი ყოვლისა კეთილისა. ამის მიერ არს წიგნის კითხვა თითო სახე, და დიდების მეტყველება ღვთისა, და მწუხარება საღმრთო, და მუხლთდრეკა, და გალობა ფსალმუნთა: და სხვანი იგი სახენი კეთილნი ლოცვისაგან იქმნებიან, რომლისაგან იშვების სიყვარული ღვთისა. რამეთუ სიყვარული ღვთისა ლოცვისა მიერ იქმნების. ხოლო ლოცვა, განშორებისა მიერ. ხოლო განშორება ესე არს: რათა გვაქვნდეს ადგილი, რომელსა შინა ჩვენ მხოლონი ვეუბნებოდეთ ღმერთსა. კვალად წინამძღვარ განშორებისა არს გამოსვლა სოფლით. რამეთუ უკეთუ კაცი პირველად არა განვიდეს სოფლით. და მოიცალოს ამის ყოვლისაგან, მარტოებად ვერ შემძლებელ არს. და კვალად წინამძღვარ სოფლით გამოსვლისა არს მოთმინება, და მოთმინებისა წინამძღვარ – სიძულვილი სოფლისა. და სოფლის მოძულებისა წინამძღვარ არს: შიში და სურვილი საუკუნოისა მის ნეტარებისა.

რამეთუ უკეთუ პირველად არა მოიგოს ესევითარი იგი შიში და სურვილი, ვერ მოიგებს სიძულილსა სოფლისასა. და უკეთუ არა მოიძულოს იგი, ვერ მოითმენს თვინიერ განსვენებისა მისისა. და უკეთუ მოთმინება არა მოიგოს, ვერ ძალუძს ყოფად ადგილსა ფიცხელსა და უდაბნოსა. და უკეთუ უდაბნოსა არა იყოფოდის, ლოცვასა ვერ მოიგებს. და უკეთუ ლოცვა არა მოიგოს, და არა შევიდეს გონება მისი ძალსა შინა ლოცვისასა, ვერ მისწვდების სიყვარულსა.

ამიერიგან უწყოდეთ, ვითარმედ სიყვარული ღვთისა ლოცვისაგან იშვების. და ლოცვა – დაყუდებისაგან. და დაყუდება – უპოვარებისაგან. და სიძულვილი სოფლისა – შიშისაგან სატანჯველთასა და სურვილისაგან სასუფეველისა. რამეთუ იგი მოიძულებს გულის თქმათა, რომელმან უწყოდის, თუ რომელთა სატანჯველთა წინამძღვარ არიან გულისთქმანი; ანუ რომელთა კეთილთაგან გამოახუებენ კაცთა.

ესრეთ ყოველნი სათნოებანი, ერთმანეთისაგან იშვებიან. და უკეთუ ერთიცა მათგანი მოაკლდეს, სხვათა მათ ვერ მოიგებ.

ხოლო რაჟამს გენებოს დაწყებად საქმესა კეთილსა, პირველად განმზადე თავი შენი განსაცდელთა მიმართ, და ნუ ორგულ ხარ ჭეშმარიტებისა მიმართ. რამეთუ აქვს ჩვეულება ეშმაკსა, რათა რაჟამს იხილოს კაცი მხურვალედ შესრული მოღვაწებასა, შეემთხვევის მას მრავალ ფერითა განსაცდელითა, რათა ესრეთ შეეშინოს და განხმეს მხურვალება იგი მისი. გარნა არათუ ესევითარი ძალი აქვს წინააღმდგომსა, თუ არა, ვერ ვინმცა შემძლებელ იყო ქმნად კეთილისა. გარნა მიუშვებს მას ღმერთი, ვითარცა იგი იობს ზედა მართალსა. ხოლო შენ განმზადე თავი შენი განსაცდელთა მიმართ, და ესრეთ იწყე სათნოებათა აღსრულებად. რომელი მცირესა ზედა უმადლო იყოს, იგი დიდსაცა ზედა მტყუარ და უმადლო არს, რომელი უძლურ იყოს, და უწყოდის უძლურება თვისი, მისი კურნება ადვილ არს. და რომელი აღიარებდეს ტკივილსა თვისსა, მას ადრე ელხინოს.

გულისა ფიცხისა ტკივილნი განმრავლდებიან; და სნეული რომელი მკურნალსა წინა აღუდგებოდის, მისი სენი უფროსად განძლიერდების. არა არს ცოდვა შეუნდობელი უკეთუ ოდენ ინანდე. იხსენებდი მარადის მათსა, რომელნი იგი უზეშთაეს შენსა არიან სათნოებითა; რათა მარადის უწყოდე ნაკლულევანება შენი. მოიხსენე დაცემა იგი ძლიერთა, რათა დამდაბლდე სათნოებათა შინა შენთა. და სდევნიდი თავსა შენსა, და განიდევნოს მტერი შენგან. ჰყავ მშვიდობა შორის თავისა შენისა, რათა მშვიდობა ჰყოს შენთანა ცამან და ქვეყანამან. დაშვერ წინაშე ღვთისა დგომითა, გონებითა წმიდითა და ლმობიერითა, რათა დაიცვას ღმერთმან გონება შენი შეგინებულთა გულის სიტყვათაგან; რათა გზა იგი ღვთისა არა იგმობოდის შენ შორის. უჩვენე უძლურება შენი ღმერთსა, და არა ოდეს გამოიცადო შენ მტერთაგან.

თქვეს პირველთა მამათა, ვითარმედ ვიდრეღა საცნობელნი უძლურებასა შინა იყვნენ: უკეთუ ეცადოს გონება აღსვლად ჯვარსა ზედა, რისხვა ღვთისა მოვალს მის ზედა. ხოლო ჯვარცმასა არა პირველსა მას საზომსა იტყვის, რომელ არს მოთმინებითა ჭირთათა, რამეთუ ესე ხორცითა ჯვარცმა არს. არამედ მეორესა ამას საზომსა იტყვიან, რომელ არს შინაგანი ხედვა. რამეთუ ესე შემდგომად განკურნებისა სულისა მოვალს, რომლისა გონება შეგინებულ იყოს ვნებათა მიერ. და ეძიებდეს იგი მიწთომად ესე ვითართა საქმეთა, პირი მისი რისხვით დაიყოფის; რამეთუ პირველ არა განწმიდნა გონება მისი შრომითა და არა დაიმონნა გულისთქმანი ხორცთანი, არამედ სმენითა და კითხვითა რბიოდა გზასა მას სავსესა ნისლითა, და იგი ბრმა იყო თვალითა.

რომელნი იგი ხედვენ და სავსე არიან ნათლითა, და ჰყავს წინამძღვარი მადლისა, იგინი ჭირსა შინა არიან ღამე და დღე; და თვალნი მათნი სავსე არიან ცრემლითა და ლოცვითა და ტირილითა იყოფებიან ღამე და დღე, შიშისა მისთვის მის გზისა; და ძნელოანთა მათ კაპანთათვის, რომელნი შეემთხვევიან მათ. უკეთუ თვალი შენი არა წმიდა იყოს, ნუ იკადრებ მიხედვად თვალსა მზისასა; რათა რომელი გაქვს ნათელი, იგიცა არა მიგიღოს, რომელ არს სარწმუნოება ეგე მართალი და სიმდაბლე, და აღსარება გულითადი, და მცირედი ეგე შრომა ძალისაებრ შენისა, და განვარდე შენ ბნელსა მას გარესკნელსა, ვითარცა რომელმან იკადრა შესვლად ქორწილსა მას სამოსლითა შეგინებულითა. შრომისაგან და დაცვისა იშვების დაცვა გულის სიტყვათა – სინათლე გონებისა. და ესრეთ მადლითა ღვთისათა მიიწევის გონება საქმესა მას, რომელსა თვისითა ძალითა ვერ მისწვთების, და ვერცა ვის ასწავლის. ვერცა სხვისაგან ისწავლის საქმესა მას. ხოლო მცირედნი ესე სიტყვანი ამის თავისანი კმა არიან განათლებად გონებასა დაყუდებულისასა მრავალთა წიგნთა წილ.

ხოლო თანა აძს მონაზონსა, რათა მოიძულოს ყოველივე საქმე ამის სოფლისა, მავნებელი სულისა; და რათა ესე ვითართა საქმეთა შინა, ყოვლადვე არა იყოფოდეს, არამედ რათა აქვნდეს ცხოვრება კეთილი და საღმრთო. და რათა განსდევნოს თავისა თვისისაგან ყოველივე ხსენება პირველთა ბოროტთა; და რათა არა თითო ფერთა ოდენ ჭამადთა არა მიიღებდეს, არამედ რათა პურითაცა არა განძღებოდის. და რათა არა ღვინოსა ოდენ ეკრძალებოდის, არამედ წყალითაცა არა განძღებოდის.

და რათა ჟამსა ლოცვისასა შემოიკრიბოს გონება თვისი წინაშე ღვთისა. ხოლო ხსენებასა ღვთისასა, და ფსალმუნებასა ყოვლადვემცა ნუ დაუტეობს: გინათუ ჯდეს, გინათუ დგეს; და ყოველსავე საქმესა წინა-აღმდგომსა სათნოებისასა განეშორენ: რამეთუ დაჭირება არს იგი სულისა. და მცირედსაცა ზედა ჭეშმარიტსა იტყოდენ, და ყოველსავე დიდებად ღვთისა იქმოდენ და იტყოდენ, რომლისა მიერ მოვედით კეთილსა დღესა მას სასჯელისასა. და ნურასაცა იქმს საჩვენებელად კაცთა. ხოლო ჯერ არს კვალად, რათა უნებლიედცა ცოდვასა ხსენება გულსა შინა აქვნდეს, გლოვით და სულთქმით და ტირილით. რათა უწყოდის თუ ვითარნი სატანჯველნი მოწევნად არიან ესე ვითართა საქმეთათვის. და რათა შევიდოდის წინაშე პირსა უფლისასა აღსარებით; და რათა არა დასცხრეს ტირილისა და გლოვისაგან, ვიდრე მოენიჭოს მოტევება. გარნა პირველთა ცოდვათა ნუმცა უდებ ყოფს, ვითარმცა ფრიად შეენანნეს იგინი, ვიდრემდე იხილოს ვითარმედ უმრავლესი სიმართლე უქმნიეს, ვიდრეღა ცოდვანი. ხოლო ქებასა ზედა კაცთასა ნუმცა უხარის, ნუცამცა იმკვების, ვითარცა იგი ერის კაცნი; არამედ ეშინოდენ მიმოტაცებისაგან უბადრუკისა ამის გონებისა ჩვენისა. ევედრებოდე ღმერთსა მარადის რათა შეგეწიოს. რამეთუ მისი არს დიდება უკუნითი უკუნისამდე ამინ.

 

ღირსი მამა მაქსიმე აღმსარებელი – გამოკრებილი სიტყვები

შესავალი 1

რამდენადაც  აფუფუნებს კაცი ხორცს, იმდენად უფრო განაძლიერებს მის
ხრწნილებას: მრავალი ვნება დაეუფლება და დაატყვევებს მას. მოკლე გზა ამ
ბოროტისაგან ხსნისა არის ჭეშმარიტი გულისხმის-ყოფით სიყვარული ღვთისა,
უარყოფა ხორცისა და სოფლის სიყვარულისა. როცა ამ გულის-თქმას, ჭირის შიშსა და
სოფლის სიყვარულს განვიშორებთ, მაშინ მივაღწევთ ღვთის მეცნიერებას.
ვისაც ხორციელი გემოთმოყვარეობა არა სწადია და ჭირის არ ეშინია, იგი უვნებელი
იქნება და მოკლული ექნება დედა ყოვლისა ბოროტებისა.
ეშმაკმა არ იცის კაცის გულში არის ქრისტე თუ არა. როცა ნახავს კაცს უჯეროდ
მრისხანეს, ან მაგინებელს, ცრუდ მოფიცარს, განცხრომის მოყვარეს, ლოცვაზე
ზარმაცს, ან ბილწი საქმის მოქმედს, ამით ცნობს, რომ მის სულში აღარ არის მისი
მცველი და განმანათლებელი ღმერთი; მაშინ როგორც მპარავი, შეეპარება და
გაანადგურებს მის სულს.
ეკრძალე, რომ უღირსად არ უწოდო მამად ღმერთს. სიწმიდე შვილისა დიდებაა
მამისა, და მსახურის შიში პატივი თავისი უფლისა.
რომელნიც განშორებულნი არიან ყოველგვარი სოფლის ზრუნვისა და შფოთისგან,
და უზრუნველი გონებით, უშფოთველი დაყუდებითა და მიუდრეკელი გონებით
დღედაღამ მსახურებენ უფალს სამარადისო ლოცვით, განწმენდილი და
დაუფანტველი გონებით, მხურვალე ცრემლით, მდაბალი გულით, შიშით, სრული
სიყვარულით და გონების მუდამ ღმერთთან ქონებით და შეითვისებენ სიწმიდეს,
სიმართლეს, სიბრძნეს, სიმხნეს, მარხვას, მოწყალებას, სიკვდილის ხსენებას,
განკითხვის დღეს, სასუფევლისათვის წვრთნასა, ჯოჯოხეთის სატანჯველის შიშს,
ღვთის დიდებასა და სხვა სათნოებებს, აი ესენი არიან სულითა და ჭეშმარიტებით
თაყვანისმცემელნი ღვთისა, ვითარცა სთქვა უფალმან.
ვინც სცოდავს, შეინანებს და ისევ მიუბრუნდება იმავე ცოდვას, მისი სინანული
უნაყოფო იქნება, მეტადრე თუ იმავე ცოდვაში მოკვდა.
თუ მართალი სიმართლეს გადაუდგა, ცოდვისაკენ მიიქცია და ისე მოკვდა,
ნამოქმედარი სიმართლე ვეღარ იხსნის, და თუ ურჯულო მოიქცა და ღვთის მცნება
აღასრულა, იგი ცხონდებაო, ბრძანა უფალმა.
ვისაც კეთილ საქმეში წარემართა და ისევ პირველსავე ცოდვას დაუბრუნდა, მას  არა
თუ შრომის სასყიდელი დაეკარგება, არამედ უფრო სასჯელის ღირსი შეიქნება,
რადგან კეთილის გემო იხილა და მერმე კვლავ შეურაცხჰყო იგი.
როგორც ღრმა ორმოში ჩავარდნილი კაცი თავისთავად ვერ ამოვა, ისე ცოდვაში
ჩავარდნილისათვის საჭიროა სულიერ კაცთა შემწეობა.
უღირსად ზიარების მიღება არა თუ მარტო სულის დასასჯელი, არამედ ხორციელი
სენისა და სიკვდილის მომასწავებელი იქნება.
ზოგი წელიწადში ერთხელ ეზიარება, ზოგი ორჯერ და უფრო მეტჯერაც. რომელი
უფრო საქებია? არც ერთი! საქებია მხოლოდ ის, რომელიც ღირსებითა და
განწმედილი გულით ეზიარება.
უღირსმა და ცოდვით შებღალულმა შეუნანებლად ერთხელაც ვერ უნდა გაბედოს
წმიდა საიდუმლოს მიღება, რომ უფრო არ დაისაჯოს.
ბევრი ჭამა და ღვინის სმა შეაგინებს კაცს, გულისთქმას აღუგზნებს და ვნებას
აუღორძინებს.
ეცადე ჭამა-სმის უფალი იყო და არა მონა.
ვინც ხორცს არ ჭამს და სხვა საჭმელს გადამეტებულად მიიღებს, ღვინოს უზომოდ
სვამს და ხორცს აპოხიერებს, უსარგებლოა მისი მარხვა.
ჭეშმარიტი მარხვა არის ყოველგვარი სანოვაგის კრძალვით მიღება, უფრო კი –
ღვინისა, ამასთანავე განშორება ყოველგვარი ვნებისა, გულისწყრომისა, გულის-
თქმისა, ძვირის-ზრახვისა, ტყუილისა, ცრუ ფიცისა, განცხრომისა და სხვა
ყოველგვარი ბოროტებისაგან.
რა არის კეთილი და მშვენიერი? ძმათა ერთად დამკვიდრება (ფს. 132,1).

უფრო მშვენიერია ძმათა ერთობა ერთი სარწმუნოებით, კეთილი საქმითა და ღვთის

მსახურებით შეზავებული.
ძმაო, თუ ცოდვაში ჩავარდი, სასოებას ნუ წარიკვეთ; თქვი:  კაცთმოყვარეა  ღმერთი
და ჰსურს ცოდვილის მოქცევა და ცხოვრება.
კაცის დაცემა ისეთი ბოროტება არ არის, როგორც დაცემა და არ ადგომა.
ვის შეუძლია დაიქადოს, წმიდა ვარ გულითა, ან გაბედავს თქმას, უბრალო ვარ
ცოდვათაგანო?!
`ცოდვისათვის მცირედ შევაწუხე, და ვიხილე, შეწუხდა და ვიდოდა მჭმუნვარედ, და
განვკურნე წყლულებანი მისნიო~, ბრძანა უფალმან წინასწარმეტყველის პირით.
ვინც ცნობს თავის ცოდვას, მოინანიებს და მოიძულებს აღსარებით, იგი მოიპოვებს
განსვენებას და აღარ დაისჯება არც ამ სოფელში და არც იქ.
`მაშინ ორნი ფქვიდენ წისქვილსა, ერთი წარიტაცოს და ერთი დაეტეოსო~, თქმულია
სახარებაში. წისქვილად იგულისხმება ამ საწუთროს ცხოვრება, რომელიც
დაუდგრომლად ბრუნავს მძაფრად მოტრიალე წისქვილივით, მსწრაფლ აბრუნებს და
სცვლის ჩვენს საქმეს. ორნი მეფქვილენი არიან: მოღვაწენი და კეთილ-მოქმედნი,
ერთნი საუკუნო ცხოვრებისათვის, და მეორენი, კაცთა საჩვენებლად და მათგან ქებისმისაღებად. განკითხვის დღეს, ღვთისა და საუკუნო ცხოვრებისათვის, მოღვაწენი
ღრუბლით აღიტაცებიან საუკუნო ცხოვრებისათვის და კაცთა საჩვენებლად
მომქმედნი კი,  ქვეყნიერ სულთქმასა და სალმობაში დაშთებიან.
ანგელოზნი განუწყვეტელი ქებით ასრულებენ ღვთის სამსახურს და ჩვენგანაც ამასვე
ითხოვს უფალი.
ჩვენ ჩვენს მოყვასს კაცებს კი არ უნდა ვურისხდებოდეთ, არამედ უნდა
ვურისხდებოდეთ ჩვენს უხილავ მტრებს.
ვინც შეიქმნება ღირსი, რომ ქრისტე მის გულში სადგურობდეს, იგი ნაკლულევანი
აღარ იქნება არც სულიერი და არც ხორციელი საზრდოსაგან.
ვისწრაფოთ წესიერად ლოცვის აღსრულება და საქმით ვაჩვენოთ, რომ მხოლოდ
სულიერი ცხოვრების ძლიერად მაძიებელნი ვართ.
საუკუნო და განმაცხოველებელი პურის სურვილით მეძიებელი ამ საწუთროში
გონებას აღარ გაართობს, მწუხარება აღარ დაამჭმუნვარებს, მის შემაწუხებელზე
ძვირს აღარ მოიხსენიებს და გულმოდგინედ მიუტევებს ბრალს.
როგორც ყოვლად სახიერი ღმერთი საუკუნო ცხოვრების მიმნიჭებელია მისი
მოყვარეებისათვის, ისე ეშმაკი – სიკვდილისა და ჯოჯოხეთის მიმგებელია მის
მორჩილთათვის.
ამ სოფელში კაცი მთავარი ან მეფე რომ გახდება, პირველად დიდი სიხარული
გაუჩნდება, მაგრამ შემდეგ თანდათან დააკლდება, რადგან ამ ერთმხრივ სიხარულს
მეორე მხრივ ურვა და მწუხარება მოსდევს; საუკუნო ცხოვრებაში კი – სიხარული არა
თუ მოაკლდება, არამედ, უფრო და უფრო მოემატება.
ამ სოფელშივე კაცმა მეფე რომ ნახოს ყვავილოვან ველზე დაბანაკებული სხვადასხვა
ფერი ოქრო-ქსოვილი კარვებით, გაუკვირდება და იქიდან განშორება აღარ მოუნდება.
რაღა უნდა ვთქვა ზეციური სამყოფელის მშვენიერებაზე, სადაც მკვიდრობენ
წმიდანნი და მზეზე უფრო ბრწყინავენ?
კითხვა საღმრთო წერილისა წინააღუდგება ბოროტსა და ამაო გულისთქმას, გონებას
განანათლებს და ასწავლის წვრთნას საღმრთო საქმისას.
მღვიძარება და მარხვა აუძლურებს ვნებას, გულისთქმას, გულისწყრომასა და
მწუხარებას.
უდებობისა და დახსნილობის გამო მოღვაწეს მოაკლდება მეცნიერება და საღმრთო
გულისხმის-ყოფა.
ვინც უგუნურებას იქმს, ანუ ძმას განურისხდება მისი უგუნურებისამებრ, იგი
მსგავსია ეშმაკისა.
ვინც შფოთისა და მრისხანების დროს სულგრძელებასა და მოთმინებას იქონიებს და
იტყვის საღმრთო წერილისამებრ: `დასცხერ რისხვისაგანო,~ მით იგი უგუნურს აღარ
მიუგებს მისი უგუნურებისამებრ.
როგორც დასაბამი ნაყოფისა არის ყვავილი, ისე დასაბამი მოღვაწეობისა არის მარხვა.
რომელიც სძლევს მუცელს, იგი მოაუძლურებს ვნებას, და რომელიც ჭამისაგან
იძლევა, იგი აღაღორძინებს ბოროტ გულისთქმას.
როგორც ბევრი შეშა ცეცხლს აღაგზნებს, ისე ბევრი ჭამა-სმა აღაგზნებს ბოროტ
გულისთქმასა.
როგორც სამსონ ძლიერმა ყბის ძვლით მოსწყვიდა მრავალი ერი, ისე საჭმელ-
სასმელის მოკლებით მოსწყდება ყოველი ვნება.
ჭამადის გულისთქმამ  შვა ურჩება ღვთისა და ჭამადის გემოს ხილვით გამოვარდა
ადამი სამოთხიდან.

 

 

მიტროპოლიტი ანტონ სუროჟელი – სინანულის შესახებ

რაში მდგომარეობს სინანული?

ადამიანი, რომელიც თავისთვის ცხოვრობდა, ღმერთს ზურგი აქცია, ერთბაშად ან ნელ–ნელა იწყებს ფიქრს იმაზე, რომ მისი ცხოვრება არ შეიძლება იყოს სრულყოფილი, თუ ისე გაგრძელდა, როგორადაც ის მას ატარებს. და ადამაინი ასე იწყებს ღვთისაკენ შემობრუნებას. სინანულიც  სწორდ ამაში, ღვთისკენ შემობრუნებაში მდგომარეობს. სწორედ ეს არის თავდაპირველი და გადამწყვეტი. და როცა ჩვენ უცებ ვიცვლით კურსს, ვუბრუნდებით ღმერთს, ჭეშმარიტებას, იმას, რისთვისაც საერთოდ ადამიანია მოწოდებული, ეს უკვე ნიშნავს, რომ გადავდგით პირველი ნაბიჯი სინანულისკენ. მაგრამ ეს ჯერ არ ნიშნავს მონანიებას, რადგან ჯერ არ შევცლილვართ.  ეს რომ მოხდეს, რაღაც უნდა გადავიტანოთ. ისე უბრალოდ ადამიანი ვერ  შეელევა ჩვეულ ცხოვრებას, ვერ უარყოფს თავს და ვერ შემობრუნდება ღვთისკენ. როცა ადამიანი თავისთვის მშვიდად ცხოვრობს და არაფერი განსაკუთრებული მის თავს არ ხდება, იგი თითქოსდა „ძოვს“ ცხოვრების ველზე, განცხრომაშია და არ უფიქრდება მის თავზე რომ უძირო ცაა, არ ფიქრობს არავითარ საფრთხეზე. მისთვის ცხოვრება საამურია. მაგრამ თუ უეცრად რაღაც დაატყდება თავს, იგი დაფიქრდება ყოველივეზე, დაფიქრდება, რომ თურმე არც ისე მარტივადაა ყველაფერი.

ხდება ხოლმე, რომ ადამინი დაუფიქრებლად, თითქოსდა უმნიშვნელო საქციელს სჩადის და უეცრად საშინელ მდგომარეობაში ვარდება. ასე დაემერთა ერთხელ ბიჭს, რომელიც თავისი დის წინ უაზროდ იქნევდა დანას. უეცრად დანა გაუვარდა და დას თვალში მოარტყა. მაშინვე მიხვდა, როგორი სიგიჟე და უპასუხისმგებლობაა ასეთი თამაში. მისი და მთელი ცხოვრების მანძილზე ცალი თვალით ბრმა დარჩა. ვერც ძმამ შეძლო ამის დავიწყება. და ეს გამოიხატებოდა არა იმით, რომ ხანჯალთან ან ჯიბის დანასთან მიკარების ეშინოდა, არამედ იმით, რომ მას უკვე ესმოდა, რომ ყველაზე უმნიშვნელო მოქმედებასაც შეიძლება ტრაგიკული დასარული ჰქონდეს.

ზოგჯერ ადამიანის სინანულის მიზეზი ტრაგიკული შემთხვევა კი არა, არამედ  ის შეხედულებაა, რომელიც თურმე სხვებს გააჩნიათ მასზე და რომელიც შემთხვევით მოისმინა. ჩვენ თავი ყოველთვის საუკეთესო ადამიანად წარმოგვიდგენია, და როცა გვაკრიტიკებენ არ ვიღებთ ამ კრიტიკას, რადგან გვგონია, რომ ის ადამიანი ჩვენს არაჩვეულებრივ თვისებებს ვერ ხედავს. მაგრამ აი, შემთხვევით ყური მოვკარით იმას, რასაც დაფარულად ჩვენზე ამბობენ. აღმოჩნდა რომ გმირად რომ წარმოგვედგინა თავი, სინამდვილეში თურმე სხვები ლაჩრად აღგვიქვამენ. თავი სამართლიანი გვეგონა, სხვები კი თურმე ცბიერად გვთვლიან და ა.შ. როცა ყოველივე ამაზე დავფიქრდებით, გვებადება კითხვები: მაინც ვინ ვარ მე? რა არის ჩემი მოწოდება? მე, რა თქმა უნდა, პროფესიულ მოწოდებას არ ვგულისხმობ, არამედ იმას, თუ როგორი ადამიანი უნდა გავხდე. ნუთუ მე კმაყოფილი ვარ იმით, რასაც წარმოვადგენ? ნუთუ მე არ შემიძლია შევიცვალო და გავხდე უკეთესი?

ისეც ხდება, რომ ყოველივე ამაზე ფიქრს ადამიანი სახარების კითხვისას იწყებს. ვკითხულობთ სახარებას და ვხედავთ, როგორი უნდა იყოს ადამიანი. ვხედავთ ქრისტეს სახეს მთელი მისი სილამაზით, ან რამდენადაც მისი დანახვა ძალგვიძს. და მერე ვიწყებთ მასთან შედარებას. ვიწყებთ დაკვირვებას არა საკუთარ თავზე, არამედ ქრისტეზე, ან კიდევ იმაზე, თუ რას ამბობს ჩვენზე ხალხი.

ასე იწყება საკუთარი თავის განსჯა. განსჯის მომენტიდან კი მოდის უკვე სინანული. თუმცა ეს ჯერ კიდევ არ არის სრული მონანიება, რადგან საკუთარი თავის გაკიცხვა, სულაც არ ნიშნავს, რომ სული ტკივილს გრძნობდეს საქციელის გამო.

ზოგჯერ გონებით კი ვგრძნობთ ცუდები რომ ვართ და ამა თუ იმ შემთხვევაში სხვაგვარად რომ უნდა მოვქცეულიყავით, მაგრამ ამის განცდა არა გვაქვს. მახსენდება ერთი შემთხვევა. დიდი ხნის წინათ ერთ–ერთ რუსულ სტუდენტურ–ქრისტიანულ მოძრაობის ყრილობაზე გვესწრებოდა ერთი შესანიშნავი მღვდელი – ალექსანდრე ელჩანინოვი. სწორედ მასთან მივიდა ერთი ოფიცერი აღსარებაზე და უთხრა:

–        მე შემიძლია მოგიყვეთ მთელი ჩემი ცხოვრება, თუ რა უსამართლობები ჩამიდენია, მაგრამ ის, რაც გამიკეთებია, მხოლოდ გონებით მაქვს შეცნობილი, ჩემი გული კი ყოველივე ამის მიმართ უგრძნობია. ჩემთვის სულერთია. გონებით კი მესმის, ყველაფერი ეს რომ ბოროტებაა, გულით კი ვერა ვგრძნობ – ვერც ტკივილს, ვერც სირცხვილს.

და მამა ალექსანდრემ მაშინ მას უთხრა ასეთი არაჩვეულებრივი რამ:

–ჩემთან ნუ მოინანიებთ. ეს ფუჭად ჩაივლის. სჯობს ხვალ, წირვის დაწყებამდე მოდით აღსავლის კარებთან დ როცა ყველა შეიკრიბება, მაშინ თქვით ის, რაც ახლა მითხარით. ყველას წინაშე, ვინც კი მსახურებას დაესწრება, აღიარეთ თქვენი ცოდვები. ოფიცერი დათანხმდა, რადგანაც გრძნობდა, ყოველგვარი თანაგრძნობისა და განცდის უნარი დაკარგოდა, მხოლოდ მახსოვრობა და გონება შერჩენოდა, გული კი მოკვდომოდა, თითქოს მასში სიცოცხლეც ჩამქარლიყო. იგი მღვდელს აფორიაქებული გაშორდა. განიცდიდა, როგორ უნდა ეთქვა ყველაფერი სხვების წინაშე? ფიქრობდა რომ ყველანი  ზურგს შეაქცევდნენ, შეიზიზღებდნენ: „ჩვენ იგი წესიერი ადამინი გვეგონა და თურმე რა საზიზღარი ყოფილაო“, მაგრამ იგი იმდენად  შეწუხებული იყო თავისი მდგომარეობთ, რომ დასძლია ეს შიში და სირცხვილი. მეორე დღეს მსახურების დაწყებამდე დადგა აღსავლის კარებთან და დაიწყო მოყოლა. და მოხდა სრულიად მოულოდნელი რამ – ყრილობის ყველა მონაწილე თანაგრძნობით შემობრუნდა მისკენ და მან ეს იგრძნო,რომ ყველამ თითქოსდა გულში ჩაიკრა, რომ ყველა თანაუგრძნობდა და განიცდიდა მის ტკივილს. მაშინ იგი ატირდა და ქვითინითა და ცრემლებით განაგრძო აღსარება; ამ დღიდან მან ახალი ცხოვრება დაიწყო. აი, ეს არის ძალიან მნიშვნელოვანი მომენტი – მონანიება.  მონანიება მდგომარეობს არა იმაში, რომ გულცივად ჩამოვთვალოთ ცოდვები და ასე ვაღიაროთ იგი ღვთის წინაშე, არამედ იმაში, რომ ყოველივე ამან ისე შეგვძრას, რომ ცრემლები გვადინოს. წმინდა ბარსანუფი დიდი ამბობდა:

–წრფელი სინანულის ცრემლებს ისე შეუძლია ჩვენი განწმენდა, რომ აღარცაა აუცილებელი აღსარებაზე გასვლა, თუ შეგვინდო ღმერთმა, ადამიანს უკვე აღარაფერი აქვს ჩვენთის შესანდობი.

საინტერესო მოსაზრება აქვს ამის შესახებ სვიმონ ახალი ღვთისმეტყველის მოწაფეს, ღირს ნიკიტა სტიფატს. ის ამბობს, რომ წრფელი სინანულის ცრემლებს შეუძლია ადამიანს დაუბრუნოს დაკარგული ქალწულება.

სინანული სწორედაც ასეთი უნდა იყოს.

მაგრამ ჩვენ რომ არ ძალგვიძს ყოველთვის ასეთი სინანული? მაშინ როგორ მოვიქცეთ? თქვე ალბათ წაგიკითხავთ თუ როგორ ხდება ძველი ქალაქებისა და ძეგლების არქეოლოგიური გათხრები. მოდის არქეოლოგი და იწყებს მიწის თხრას. თავიდან იგი ხედავს ჩვეულებრივ ნიადაგს, მერე თანდათან გამოარჩევს რაღაც მონახაზებს, იმას, რაც დიდი ხნის წინ მოქცეულა მიწის ქვეშ. ასე ხდება პირველი ხილვა იმისა, რასაც ეძებს. ასევეა ადამიანის გულში. ჯერ მხოლოდ  ჩანასახის სახით აღმოვაჩენთ იმას, რაც ღირსებას გვილახავს, რომ ღირსნი არ ვართ იმ პატივისცემის და სიყვარულის, რითაც გარემოცულნი ვართ და არც იმ სიყვარულისა, რომელსაც ღმერთი ჩვენდამი ამჟღავნებს. ასე ხდება ჩვენი თვალის ახელა.ახლა უკვე შეგვიძლია მივიდეთ აღსარებაზე და ვთქვათ, რომ ჩვენი სულის სიღრმეში, შეიძლება უფრო ღრმადაც დევს ცოდვების მთელი სამყარო,  რომლის ზედაპირზეც უკვე მეცნო რაღაც–რაღაცეები და სურვილი მიჩნდება იგი გავანდო ღმერთს და ვუთხრა:

–უფალო, მე ეს დავინახე! შენ დამეხმარე მის დანახვაში და ამიტომ მინდა უარი ვთქვა ამ ბოროტებაზე. მე ჯერ არ ვიცი როგორ უნდა მოვინანიო, მაგრამ ის კი ვიცი, რომ ჩემი ცოდვები შეუთავსებელია ჩვენს მეგობრობასთან, რაც ჩემს ახლობლებთან მაქვს, იმასთანაც, როგორიც მინდა ვიყო.

არსებობს ძველი შუასაუკუნეების დროინდელი შენდობის ლოცვა, რომელიც ასეთი სიტყვებით მთავრდება:

–შეგინდოს ღმერთმა ყოველი ცოდვა, რომელიც მთელი სიწრფელით მოინანიე.“, ე.ი. შეგინდობს არა იმას, რაც თქვი, არამედ იმას, რამაც სულით შეგძრა, რამაც შეგაძრწუნა. აი, ეს ცოდვები შეგენდობა. დანარჩენები კი უკვე ახალი ამოცანაა. უნდა შეეცადო უფრო ღრმად ჩაწვდე საკუთარ თავს, ჩაეძიო და აღმოაჩინო ის, რაც უღირსობად მიგაჩნია საკუთარი თავის, ღვთისა და ადამიანთა წინაშე, რომლებსაც სულ სხვაგავრად ჰყავხარ წარმოდგენილი. ასე იქცევა აღსარება პროგრესულ, თანდათანობით ჩაღრმავებულ სინანულის ნაწილად. ასე თანდათან გაგეხსნება ახალ–ახალი სიღრმეები. მაშინ დაგებადებათ კითხვა:

–რაში მდგომარეობს სიცოცხლე? ნუთუ იმაში, რომ ჩაუღრმავდე თავს და დაინახო მასში მხოლოდ ბოროტება, ბოროტება, ბოროტება? ჩაიძირო წყვდიადში? ასე ხომ შეუძლებელია ცხოვრება!

დიახ, ძნელია, მაგრამ სხვაგვარად წყვდიადს ვერ განვდევნით. წყვდიადს მხოლოდ ნათლით თუ შევებრძოლებით. და თუ ჩვენში დავინახავთ გონიერს, ეს ნიშნავს, რომ ნათელი შემოიჭრა ჩვენს ცხოვრებაში.

მინდა მოგიყვანოთ მაგალითი, რომელსაც აღსარებაზე მოსულ ბავშვებს ვუყვები, რომლებიც მოდიან და მეუბნებიან:

–კი ვხედავ ჩემში ბოროტებას, მაგრამ არ შემიძლა მისი აღმოფხვრა, ამოგლეჯა

ვეკითხები:

–როცა ბნელ ოთხაში შედიხარ, ცდილობ განა თეთრი პირსახოცის ქნევით წყვდიადის განდევნას და განა იმედი აგქვს, რომ ასე გაფანტავ?

–არა, რა თქმა უნდა არა

–მაშინ რას აკეთებ?

–ვაღებ დარაბებს, გადავწევ ფარდებს, ვაღებ ფანჯარას.

–აი, სწორედ ასე უნდა მოიქცე.შენ უშვებ სინათლეს იქ, სადაც მანამდე წყვდიადი იყო.ასევე უნდა მოიქცე ამჯერადაც. თუ ნამდვილად გინდა მოინანიო და შეიცვალო, მაშინ მარტო იმას კი არ უნდა მიაპყრო ყურადღება, რაც ცუდი გაქვს, შენში უნდა შეუშვა სინათლე. ამიტომ უნდა მიაპყრო ყურადღება იმას, რაც შენში ნათელია. და აი, ამ ნათლის მეშვეობით უნდა ებრძოლო შენში დაბუდებულ წყვდიადს.

–დიახ, მაგრამ როგორ უნდა გავაკეთო ეს? ნუთუ უნდა ვიფიქრო, რომ კარგი ვარ?

–არა, უნდა იკითხო სახარება, მოინიშნო ის ადგილები, რაც გულში მოგხვდება, რაც შეგიკრთობს გულს, რომელთა მეშვეობითაც გონება გინათდება, რომელიც განგაწყობს ახალი ცხოვრების დასაწყებად. უნდა იცოდე, რომ ამ სიტყვაში, ამ სახეში, ამ მცნებში, ქრისტეს ამ მაგალითში შენ იპოვე ღვთაებრივი ნათლის ნაპერწკალი. და შებილწული, დაბნელებული ხატი, რასაც შენ წარმოადგენ, ნათდება. ამით უკვე ცოტათი ემსგავსები ქრისტეს,შენში იწყებს გამოვლინებას ღვთის ხატება. და თუ ეს ასეა, უნდა დაიმახსოვრო ეს. მაშინ, თუ განაგრძო ცოდვის ჩადენას, გეცოდინება, რომ იმ სიწმინდეს ბილწავ, რაც შენში ცხოვობს, უკვე მოქმედებს, უკვე იზრდება. გეცოდინება რომ ცოდვით აქრობ შენში ღვთის ხატებას, აქრობ შუქს და ამით აძლიერებ წყვდიადს. ნუ იზამ ამას.

რწმენა იმისა, რომ შენში არის შუქი, წყვდიადს თანდათან ფანტავს. იმიტომ რომ, ჯერ ერთი, სადაც შუქია, იქ წყვდიადი იფანტება. მეორეც, როცა აღმოაჩენ შენში სინათლის რაღაც ნაწილაკს, დაინახავ სიწმინდეს, ჭეშმარიტებას, როცა უყურებ თავს და ფიქრობ, რომ ბოლოს და ბოლოს ნამდვილი ადამინი ხარ, მაშინ შეგიძლია ებრძოლო იმას, რაც იმ მტერივით გიტევს, რომელიც ქალაქის ასაღებად წამოსულა, ებრძოლო იმას, რაც აბნელებს ამ ნათელს შენში. ასე ისწავლი სიწმინდის ფასს. მერე კი იწყება უხილავი ბრძოლა. წამოიშლებიან ბილწი აზრები, ხორციელი ვნებანი და ახლა გმართებს გაუძლო მათ შემოტევას. ამ დროს შეგიძლია უთხრა თავს: არა, მე აღმოვაჩინე ჩემში უბიწოების ნაპერწკალი, სიწმინდე, სურვილი იმისა, მიყვარდეს ისე, რომ არ შევბლიწო ეს ადამიანი ფიქრებშიც კი, რომ არაფერი ვთქვათ მის შეხებაზე. არ შემიძლია და ვერ დავუშვებ ამ აზრებს, შევებრძოლები. ამაში დამეხმარება ქრისტე და სწორედ მას შევღაღადებ:

–უფალო, განმწმინდე! უფალო მიხსენ! უფალო შემიწყალე!

და უფალი შეგეწევა.

დიახ, შეგეწევა, მაგრამ არ შეგეწევა მანამ, სანამ თვითონვე არ შეებრძოლები ყოველივე ამას. ანტონი დიდის ცხოვრებში ვკითხულობთ, თუ როგორი სასოწარკვეთილი ებრძოდა იგი ერთხელ საცდურს. ისეთი თავგანწირვით ებრძოდა, რომ ბოლოს მიწაზე ღონეწართმეული დავარდა. უეცრად მას ქრისტე გამოეცხადა. ღონემიხდილი ანტონი ეკიხება:

–უფალო, სად იყავი მაშინ, სასოწარკვეთილი რომ ვიბრძოდი?

ქრისტე პასუხობს:

–შენს გვერდით ვიდექი, რათა თუ საჭირო გახდებოდა, მოგშველებოდი. მაგრამ შენ ეს არ დაგჭირდა;შენ არ დასთმე და გაიმარჯვე.

ჩემი აზრით, თითოეულ ჩვენგანს შეუძლია ისწავლოს სინანული და აღსარებაზე ახალი გამარჯვებებით მისვლა. ასე  აღმოვაჩენთ ცოდვასთან ბრძოლაში ბრძოლის ველს, რომელიც სულ უფრო ფართოდ და ღრმად  გადაიშლება. მხოლოდ ასე შეგვიძლია მივიღოთ შენდობა და მადლი, ახალი ძალა ქრისტესგან, შენდობა იმაზე, რის წინააღმდეგაც დავიწყეთ ბრძოლა.დავძლიოთ რაც ჯერ კიდევ არ დაგვიძლევია.

საღვთისმეტყველო დისკურსი ბოროტების წარმოშობის შესახებ

ბოროტების პრობლემა უნიკალურია, რადგან თითოეული ადამიანი დედამიწაზე, ყოველგვარი გამონაკლისის გარეშე , კარგი თუ ცუდი, ეჯახება ბოროტებას და იტანჯება. სწორედ ამიტომ, ამ პრობლემით ძველთაგანვე იყო დაკავებული როგორც რელიგია, ასევე ფილოსოფია. თითოეულ მათგანს თავისი ახსნა აქვს ამ პრობლემისა.

ფილოსოფიურ სისტემებში განასხვავებენ სამი სახის ბოროტებას:

• ფიზიკურ ბოროტებას – ყველაფერი ის რაც ვნებს ადამიანს და ანგრევს მის კეთილდღეობას – ავადმყოფობა, სტიქიური უბედურებები და ა.შ.
• სოციალური ბოროტება – ომები, ეკონომიკური კრიზისები, შრომისა და სიმდიდრის უსამართლო და არათანაბარი გადანაწილება და ა.შ.
• მორალური ბოროტება – ადამიანური ნების განდგომა კანონისა და ქცევის მორალური ნორმებისგან.

დუალისტურ რელიგიურ სისტემებში, როგორიცაა მაგალითად ძველი სპარსული რელიგია ზოროასტრიზმი, ბოროტება საკუთარი საწყისების მქონე სუბსტანციაა. ის ერთ–ერთი საწყისია სიკეთესთან ერთად. ზოროასტრული სწავლებით  არსებობს სინათლის ღმერთი ორმუზდი და არიმანი – ბოროტების ღმერთი. ეს მითოლოგიური დუალიზმი გადავიდა მანიქევლურ სექტაშიც. ამ სწავლებითაც ბოროტება თავიდანვე არსებულია, საკუთარი საწყისების მქონე, თვითმყოფადი სუბსტანციაა.

ბოროტების არსებობის ფაქტი რიგ რელიგიურ ფილოსოფიურ სისტემებში წარმოშობს შემდეგ პრობლემას: როგორ ეთავსება ერთმანეთს ყოვლისშემძლე და ყოვლადკეთილი ღმერთის არსებობა ბოროტების არსებობას? ყველა იმ დოქტრინამ, რომელიც ამ პრობლემის გადაწყვეტას ცდილობდა, მიიღო საერთო დასახელება –  თეოდიცეა.[1] სხვადასხვა რელიგიურ ფილოსოფიურმა მსოფლმხედველობამ სხვადასხვა პასუხი გასცა თეოდიცეას პრობლემას. მაგალითად ათეიზმი ღმერთის უარყოფამდე მივიდა, პანთეისტურ გაგებაში უარყოფილია ღმერთის ყოვლადკეთილობა, ანტიკური პოლითეიზმი და თანამედროვე დეიზმის პასუხი კი ღმერთის ყოვლისშემძლეობის უარყოფა იყო.ბუდისტურმა იდეალიზმმა საერთოდ უარყო ბოროტების არსებობა და ის ადამიანის განუწმენდავი ცნობიერების ილუზიად გამოაცხადა. და ბოლოს, ბიბლიური თეიზმი – აღიარებს ყოვლისშემძლე და ყოვლადკეთილი ღმერთის არსებობას ბოროტების არსებობასთან ერთად, უარყოფს რა ლოგიკურ წინააღმდეგობას ამ დებულებებს შორის[7,3]. ქრისტიანული მოძღვრებით ამგვარი წინააღმდეგობა შეიძლება წარმოიშვეს მხოლოდდამხოლოდ მაშინ, თუ არსებობს არაერთმნიშვნელოვანი და ბუნდოვანი განსაზღვრებები ტერმინებისა სიკეთე, თავისუფლება და ბოროტება.

 

სიკეთე, თავისუფლება და ბოროტება

  ქრისტიანებისათვის აბსოლუტურ სიკეთეს წარმადგენს  ღმერთი. სიკეთე – ეს არა მხოლოდ მორალური გაგებაა, არამედ პირველ რიგში არსებული. ის რასაც ქმნის ღმერთი სამყაროში – აზრი, ჰარმონია, მშვენიერება და მადლია, გამომავალი ღმერთისგან. ყველაფერი არსებული, ან შემოქმედია, ან მისი შემოქმედება. და არა მხოლოდ შემოქმედია სიკეთე, არამედ ყველა მისი ქმნილება მან კეთილად გამოაცხადა. ღმერთმა რაც შექმნა, კეთილად შექმნა. მის მერ შექმნილი სამყარო სრულყოფილი, უმწიკვლო და მშვენიერი იყო. იქ სუფევდა სრული ჰარმონია, აბსოლუტური თანხმობა და წესრიგი. ყოვლიერებას საფუძვლად ედო იმგვარი მატერია, რომლისათვისაც უცხოა ავადმყოფობა, ხრწნა. ესაა სულიერი მატერია.

ადამიანი შექმნის პირველი დღიდან ღვთის  უსაზღვრო სიყვარულისა და მისი ყოვლადბრძნული განგების უცვლელი საგანი გახდა. მთელი ნივთიერი სამყარო, ღვთის ლოცვა–კურთხევით, ადამიანს დაემორჩილა. ღმერთმა ადამიანი ყოველივე ხილულის მეუფედ დაადგინა – მბრძანებლად ყოველთა პირუტყვთა და უსულო ქმნილებათა.

პირველქმნილი ადამიანი უშოთველ  და უხვ სამყაროში ყოველგვარი საზრუნავის, ტანჯვის, ტკივილისა და გაჭირვების გარეშე ცხოვრობდა. ადამს არც სამოსელი სჭირდებოდა, არც თავშესაფარი, და არც სხვა ამდაგვარი, იგი ბევრი რამით ანგელოზების მსგავისი იყო. ადამი აღსავსე იყო ბედნიერებითა და გამოუთქმელი სიბრძნით.

ასეთი იყო პირველქმნილი სამყარო, – საღმრთოდ ჰარმონიული, მარადიული და უცვალებელი. პირველქმნილი ბუნება და მისი ბინადარნი, მთელი გალაქტიკა: ცა და მიწა, ზღვა და ატმოსფერო, მინერალური სამყარო, მცენარეულობა, ცხოველები და ადამიანი დასაბამიერ ყოფაში, შესაქმისეულ დროში, ყოვლითურთ კეთილნი იყვნენ. ადამიანებსა და ცხოველებს, ადამიანებსა და გარემომცველ სამყაროს შორის მხოლოდ  სიყვარული, მშვენიერება, ნეტარება და ბედნიერება სუფევდა. სულიერ არსებებს  არც სციოდათ და არც სცხელოდათ, არ შიოდათ, არ ჰქონდათ ვნება, არ იცოდნენ ტკივილი. ცხოვრობდნენ როგორც უმანკო ბავშვები, ანგელოზთა მსგავსნი და ამისთანა ყოფაში უცებ ბოროტება შემოიჭრა. რატომ მოხდა ეს? რა იყო ამის მიზეზი?

ამ კითხვაზე პასუხისათვის აუცილბელია დავაზუსტოთ ადამიანის ადგილი და როლი ღვთისმიერ შესაქმეში.

ღმერთმა შესაქმის ბოლო საფეხურზე, შემოქმედების გვირგვინად, შექმნა ადამიანი და დააჯილდოვა განუზომელი ღირსებით, აღმატებული პატივით – საკუთარი ხატებითა და მსგავსებით, რაც იმას ნიშნავს, რომ ღმერთმა მარტოოდენ ადამიანს მიმადლა ის, რაც მას და მხოლოდდამხოლოდ მას, – ცისა და მიწის შემოქმედს ამკობს – აზროვნება, ნებისყოფა, არჩევანის თავისუფლება და შემოქმედებითობა. მართალია ადამიანი გამოისახა მიწის მტვერისგან, მაგრამ ღმერთმა „შთაჰბერა მის ნესტოებს სიცოცხლის სუნთქვა და იქცა ადამი ცოცხალ არსებად“(დაბ 2;7). ეს მუხლი იმაზეც მიანიშნებს, რომ ადამიანი არის მიწიერი და სულიერი არსება. მას შეუძლია განვითარებაც და დამდაბლებაც, დაცემაც. ადამი შემოქმედმა ქვეყნის პატრონად და მეუფედ  განაჩინა, რაც აგრეთვე ცხადყოფდა მის მაღალ დანიშნულებასა და მოვალეობას, პასუხისმგებლობას სულიერ და უსულო არსებათა, ცისა და მიწის წინაშე. „ადამიანს უნდა გაეგრძელებინა შემოქმედისგან დაწყებული საქმე, ე. ი. უნდა ეშრომა და ეღვაწა, ოღონდ არა ლუკმაპურისთვის როგორც წუთისოფელში ხდება, არამედ სულიერი და ფიზიკური ძალების განმტკიცებისათვის, რათა აღსრულებულიყო ღვთის ლოცვა–კურთხევა :  – „ინაყოფიერეთ და იმრავლეთ“ (დაბ 1.28). რა თქმა უნდა ისინი უნდა აღორძინებულიყვნენ, მათ უნდა ენაყოფიერათ და ემრავლათ, მაგრამ არა ისე, როგორც დღეს – ხრწნილებით, არამედ სულიერად, წმინდად და უმანკოდ“(5, გვ 114).

მიუხედავად იმისა, რომ ადამიანის სხეული ყოველმხრივ სრულყოფილი, ბრწყინვალე და ყოველგვარ ურვას მოკლებული იყო, იგი მაინც არ იყო უხრწნელი და უკვდავი.ის  შესაძლებელი იყო დაქვემდებარებოდა ხრწნასაც და შესწევდა უნარი ყოფილიყო უხრწნელიც.

აქ აუცლებელია ორი მნიშვნელოვანი განმარტება. ჯერ ერთი, სულის უკვდავება მისი ბუნებრივი თვისება კი არა, ღვთის წყალობაა. მეორეც, სხეულისა და სულის ამგვარად შექმნა , ეს მიუწვდომელი ღვთაებრივი სიყვარულის ქმედება, ღვთის სიბრძნესა და ადამიანთა მოდგმისადმი მისი მზრუნველობის სიღრმეს განგვიცხადებს. ადამიანი უკვდავად რომ შეექმნა, ამავდროულად ის არ უნდა დაქვემდებარებოდა ცოდვას. თუ უკვდავი ადამიანი ცოდვაში ჩავარდებოდა, ბოროტება მარადიულად გაგრძელდებოდა.მეორე მხრივ, ღმერთს ადამიანი მართლაც უკვდავად რომ შეექმნა, და ამასთანავე ცოდვით დაცემა მისთვის აერიდებინა, ამით ადამიანის ნება დათრგუნვილი და თავისუფლებას მოკლებული იქნებოდა.

თეოფილე ანტიოქიელი წერს: ღმერთმა ადამიანი არც მოკვდავი შექმნა და არც უკვდვავი, არამედ მასში ორივე  შესაძლებლობა იყო ჩადებული. თუკი ადამიანი იმისკენ იქნებოდა მიდრეკილი, რაც უკვდავებისკენ მიგვიძღვის, მაშინ იგი ღვთის მცნებას დაიცავდა. სანაცვლოდ ღვთისგან უკვდავებას მიიღებდა და მისი მადლით განიღმრთობოდა; ხოლო თუკი ის მომაკვდინებელი საქმეებისკენ მიიქცეოდა და ღმერთს არ დაემორჩილებოდა, მაშინ  თავის სიკვდილში ვითონვე იქნებოდა დამნაშავე, „რამეთუ ღმერთმა კაცი თავისუფალი და თავის თავის ბატონ–პატრონი შექმნა“.

ბიბლია გვამცნობს: „გამოსახა უფალმა ღმერთმა მიწისაგან ველის ყველა ცხოველი და ცის ყველა ფრინველი და მიჰგვარა ადამს, რომ ენახა, რას დაარქმევდა. რომელ სულდგმულს რას დაარქმევდა ადამი, მისი სახელიც ის იქნებოდა.დაარქვა ადამმა სახელი ყველა პირუტყვს, ცის ფრინველს და ველის ყველა ცხოველს.“(დაბ. 2;19,20).

მოყვანილ ეპიზოდს დიდი და მრავალმხრივი  დატვირთვა აქვს.ბიბლიის ეს მონაკვეთი იმის დადასტურებაცაა, რომ ღმერთი არ ერევა ადამის შემოქმედებით აქტში, არ ზღუდავს მის ნებას საგნებისა და მოვლენების სახელდების ჟამს, რაც იმას ნიშნავს, რომ უზენაესმა მოაზროვნესა და მეტყველ არსებას მიმადლა ყველა სულდგმულისაგან გამორჩეული ნიჭი ანუ ტალანტი – თავისუფლება და რადგან თავისუფლება მიმადლა, მისცა არჩევანის გაკეთების, ორიენტაციის დამოუკიდებლად აღების, ნაბიჯის შემოქმედებითად გადადგმის საშუალებაც. ამის ნიშანი იყო ედემის შუაგულში აღმოცენებული ორი ხე: ხე სიცოცხლისა და ხე კეთილისა და ბოროტის შეცნობისა. პირველის ნაყოფი განამტკიცებდა უკვდავებასა დ უხრწნელებას, მეორისა – პირიქით, სოფელს ავადმყოფობასა და სიკვდილს უქადდა. ორი ხე ორი გზის სიმბოლო იყო: კეთილისა და ბოროტისა. არჩევანი კი ადამიანს უნდა გაეკეთებინა: საითაც გადადგამდა ნაბიჯს, იქით წარიმართებოდა მისი ბედი. ღმერთი კაცის ნება–სურვილში ვერ ჩაერეოდა. თუ ჩაერეოდა, , ის თავის თავს დაუპირისპირდებოდა. ადამიანში კი ადამიანს მოკლავდა, რადგან ძეხორციელი მხოლოდ თვისუფლებით, პიროვნულობითა და ნების უნარით განირჩევა სხვა არსებათაგან. სამივე ცნება  – აზროვნება, ნება და თავისუფლება – ერთი მთლიანობაა, რომლის ჩახშობა და ჩაკვლა ნიშნავს პიროვნების – „ღვთის ნაპერწკლის, „ „სიცოცხლის სუნთქვის,“ „ღვთის სულის“ ხელყოფას, რაც მიუტევებელი ცოდვა და დანაშაულია. ეკლესიის მამები ამბობენ: ღმერთი ყოვლის შემძლებელია, მაგრამ არ შეუძლია ადამიანის ცხონება, თუ უკანასკნელი თვითონ არ ინებებს ამას. ამის გამო ღმერთმა ედემში მხოლოდ რჩევა მისცა ადამს; აუკრძალა კეთილისა და ბოროტის შემეცნების ხის ნაყოფის ჭამა, მაგრამ ნებისათვის გზა არ დაუხშვია. ჩვენს წინაპრებს შეეძლოთ მიეღოთ, ან არ მიეღოთ ღვთის წინადადება. ასე რომ, ღმერთმა ადამიანს მისცა თავისუფლების გამოვლენის საშუალება, რაც საღმრთო წერილში მოთხრობილია სახეობრივად, სიმბოლურად და ალეგორიულად.

ბიბლიის კომენტატორთა თქმით, ბოროტება ხილულ სამყაროში არახილულიდან შემოიჭრა. ნათლის ანგელოზი განუდგა ღმერთს და თავად მოინდომა ღმერთად გახდომა. სწორედ ამ აქტით დაედო ბოროტებას სათავე, მაგრამ ის ადამანურ სამყაროში ჯერ კიდევ არ არსებობდა და ეს ადამიანის გარეშე ვერც მოხდებოდა. ამქვეყნად ეს აქტი გველის მეშვეობით განხორციელდა. შურიანი ეშმაკი მიუახლოვდა ევას და მიმართა ტკბილი, მაგრამ დამღუპველი სიტყვებით: “უთხრა გველმა დედაკაცს: არ მოკვდებით. მაგრამ იცის ღმერთმა, რომ როგორც კი შეჭამთ, თვალი აგეხილებათ და შეიქნებით ღმერთივით კეთილისა და ბოროტის შემცნობელნი(დაბ 3:4,5)“. და ადამიანმა იგემა ამ ხის ნაყოფი… ასე იწყება ახალი ხანა. ჟამი მწუხარებისა, ტკივილისა, ტანჯვისა და გოდებისა! ჟამი, როდესაც ცოდვა შემოიჭრა და ადამიანთა მოდგმაზე გაბატონდა. ადამიანმა თავისუფლება ცუდად გამოიყანა, შედეგად კი  ცოდვით შეიკრა.  საკუთარი თავის ღმერთად წარმოდგენა, ეს სხვა არაფერია,  გარდა საკუთარი თავის ღმერთის წინააღმდეგ დაყენებისა. აქტი წინააღმდეგობისა, აქტი განდგომისა, აქტი განყოფისა ღმრთისაგან.  აი როგორია ბუნება ბოროტებისა.

 

ბოროტება, მისი არსი და გამოწვეული შედეგი

წმინდა მამათა აზრი პირდაპირ ამტკიცებს ერთ იდეას, ის მოიყვანება ყველგან – ბოროტებას არსებობა არ გააჩნია. ქრისტიანობა  პირდაპირ უარყოფს იმ მეტაფიზიკურ გაგებას ბოროტებისა, რომელიც არსებობდა წარმართულ ცნობიერებაში, როდესაც ბოროტებას უყურებდნენ როგორც არსებულს, ისევე არსებულს, როგორიც სიკეთეა. ქრისტიანობა ხაზგასმით უარყოფს ამას და ამტკიცებს – ბოროტებას არსებობა არ გააჩნია. მოყავთ მაგალითები ძალზედ უბრალო, გასაგები მაგალითები, რომლებიც გვიჩვენებს, თუ რას ნიშნავს ბოროტება. ავადმყოფობა, მაგალითად, თავისთავად არ არსებობს. ის არსებობს მხოლოდ მაშინ, როცა ის არსებობს ადამიანში, რაც ვლინდება ადამიანის დაავადებით. ავადმყოფობა არის ადამიანის ნორმალური მდგომარეობის მოშლა, აი რას ვეძახით ჩვენ ავადმყოფობას. ბოროტება არ არის რაიმე სუბსტანცია, სიკეთესთან ერთად თანაარსებული, არამედ ის არის დარღვევა სიკეთისა, დამახინჯება სიკეთისა.

ამგვარად, ქრისტიანობა უარყოფს ბოროტების თავისთავად არსებობას. ის ამბობს, რომ ბოროტება შედეგია დამოუკიდებელი ნებელობისა. თუ ვეხებით ადამიანურ სამყაროს – ადამიანური ნებელობისა, თუ ანგელოზურ სამყაროს – იმ სამყაროს ნებელობისა. ამასთან როცა საუბარია ნებელობაზე, ან ზოგადად თავისუფლებაზე, აუცილებელია განვასხვაოთ თავისუფლების სამი ტიპი, რომლებიც ბუნებრივია, ურთიერთკავშირში არიან, მაგრამ ისინი პრინციპულად განსხვავდებიან :

“არსებობს ნების თავისუფლება. სწორედ ამას ფლობდა პირველქმნილი ადამიანი. ამას ვფლობთ ჩვენც – თავისუფალ ნებას. რას ნიშნავს ეს? ეს თვისებაა ადამიანისა, რისი დამსახურებითაც მას შეუძლია განსაზღვროს საკუთარი თავი ბოროტებასთან და სიკეთესთან დამოკიდებულებაში, რამდენადაც ის ხედავს მათ. აი ეს თვისება თვითგანსაზღვრებისა, შინაგანი თვითგანსაზღვრებისა, აი ეს არის ნების თავისუფლება – ის  თავიდანვე ბუნებით არსებულია ადამიანში, და მასზე ძალაუფლება არავის არ აქვს. როგორც ზემოთაც აღვნიშნეთ  „თავად ღმერთს არ შეუძლია ჩვენი ცხონება ჩვენს გარეშე“ – ამბობენ წმინდა მამები. ამისათვის ჩვენი ნებაცაა საჭირო.

არის ასევე სხვა ასპექტი თავისუფლებისა. ის აისახება შემდეგში: ერთია, როცა ადამიანი ორიენტირებს მის მიერ დანახულ სიკეთესა და ბოროტებაში, განსაზღვრავს მის დამოკიდებულებას, და მეორეა, როცა სურს ამ არჩევანის განხორციელება პრაქტიკულ ცხოვრებაში. ის დამოკიდებულია სხვა ადამიანებზე, გარე სამყაროზე, თუნდაც საკუთარი სხეულის შემადგენლობაზე, სულზე და ა.შ. ადამიანი ბევრი რამის გაკეთებას ისურვებდა, მაგრამ არ შეუძლია მათი ქმნა სხვადასხვა მიზეზთა გამო. როგორც კი საქმე ეხება ადამიანის ქმედებებს გარესამყაროში, განსაკუთრებით ადამიანურ სამყაროში, აქ ჩვენ მაშინვე ვეჯახებით პრობლემას სოციალური უფლებებისა, სხვაგვარად ადამიანთა უფლებებისა, აი ის, რის შესახებაც ჩვენ ასე ხშირად გვესმის. ეს არის ქმედების, სიტყვის, რელიგიური და ა.შ. თავისუფლება. და რა არის ეს? რაზეა საუბარი? ლაპარაკია ძალიან მარტივ რამეზე – შესაძლებლობაზე, უფლებაზე, საკუთარი მტკიცებულებების განხორციელებაზე, სამყაროს ჩვენეულ გაგებაზე, საკუთარ დამოკიდებულებაზე გარესამყაროსთან, მათი გარეგნულ განხორციელებაზე ცხოვრებაში, საზოგადოებაში, სახელმწიფოში, სადაც გნებავთ.

ეს ორი გაგება თავისუფლებისა, მეტნაკლებად გასაგებია გარესამყაროსთვის, მაგრამ არსებობს მესამეც, რომელზედაც არაქრისტიანულმა სამყარომ პრაქტიკულად არაფერი არ იცის. მრავალი ფაქტი, სამწუხაროდ, ამაში კიდევ ერთხელ გვარწმუნებს. საუბარია სულიერ თავისუფლებაზე.

ნეტარი ავგუსტინე ამბობს „ დიდი თავისუფლებაა შეგეძლოს არ სცოდო, შეგეძლოს საკუთარი თავის ცოდვისგან დაცვა, მაგრამ უდიდესი თავისუფლება – ეს ნიშნავს, რომ არ შეგეძლოს, რომ სცოდო“. აი რა არის სულიერი თავისუფლება. აი რა დავკარგეთ –  ნების თავისუფლების ცუდად გამოყენებით ჩვენ სულიერი თავისუფლება დავკარგეთ, ჩვენზე ბოროტება გაბატონდა”(8, გვ 7).

 

 

შეჯამება

 

  სამყაროში ყველაფერი კეთილად შეიქმნა. მათ შორის ანგელოზები და ადამიანებიც. ღმერთმა მათ გონიერ არსებათა დამახასიათებელი ნიშანი – თავისუფლება მიანიჭა, რათა ისინი ამ სიკეთის ნაწილნი გამხდარიყვნენ არა იმის გამო, რომ ღმერთს სურდა ასე, არამედ საკუთარი სურვილით, რადგან სათნოება  მხოლოდ ნების თავისუფლებიდან გამომდინარეობს.სამწუხაროდ მათ ეს თავისუფლება ცუდად გამოიყენეს. ბოროტება პირველად ჩნდება ლუციფერის დაცემის შედეგად, მოგვიანებით ის ადამიანურ სამყაროშიც შეიჭრა, როდესაც პირველი ადამიანები ჩამოშორდნენ ღმერთს და მოინდომეს თავად გამხდარიყვნენ ღმერთები. ადამიანი დაშორდა სიკეთეს, იმ ჰარმონიას და მყოფობას, რომელიც მას მხოლოდდამხოლოდ უფლის მადლმოსილი წყალობით ჰქონდა. შედეგად გაჩნდა ბოროტება მისი საშინელი და ამაზრზენი შედეგებით: შიშით, მწუხარებით, ტკივილით, სნეულებებით და ცოდვის ყველაზე უმწარესი ნაყოფით – სიკვდილით.

ამგვარად, ბოროტება ღმერთს არ შეუქმნია, ის არ არის თავიდანვე არსებული, საკუთარი დამოუკიდებელი საწყისების მქონე სუბსტანცია. ის თავისუფალი ნების მქონე არსებათა პიროვნული პოზიცია, ღვთისგან დაშორება და იმ სიკეთის მოკლებაა, რომელსაც ღვთივგანბრძნობილმა მოსემ შესაქმეში  „ძალიან კარგი“, „ფრიად კეთილი“ უწოდა.

 

ავტორი: სოსო აბრალავა

 

გამოყენებული ლიტერატურა:

1. ბიბლია, თბ. 1995
2. დამსაკელი ი., მართლამდიდებლური სარწმუნოების ზედმიწევნითი გადმოცემა, თბ, 2000
3. ვასილიაიდისი ნ., სიკვდილის საიდუმლოება, თბ., 2009
4. ლოსკი ვ.,დოგმატური ღვთისმეტყველება, თბ.,2005
5. პაპუაშვილი ნ., რელიგიის კარიბჭე, თბ., 1996
6. პომაზანსკი მ., დოგმატური ღვთისმეტყველება, თბ., 2006
7. Олховскии В. С., Проблема зла и теодицеи, Мос. 1992
8. Осипов А. И., Понимание зла, Мос, 2008

 

---

[1] ტერმინი შემოღებულია ლაიბნიცის მიერ 1710 წელს, თუმცა ეს პრობლემა, ადრეც იყო განხილული

მიტროპოლიტი ანტონ სუროჟელი – ლოცვამ ფესვი უნდა გაიდგას ჩვენს ცხოვრებაში

ჩვენ ყველანი დამწყებნი ვართ და მე არ ვაპირებ, სალექციო კურსის წაკითხვას, უბრალოდ, მსურს გაგიზიაროთ რაიმე ნაწილობრივ საკუთარი, უფრო მეტად კი სხვისი გამოცდილებიდან.

ლოცვა თავისი არსით შეხვედრაა, შეხვედრა სულისა და ღმერთისა, მაგრამ იმისათვის, რომ ეს შეხვედა რეალური იყოს, ორივე პიროვნება, რომელიც მასში მონაწილეობს, ნამდვილად თავის თავს უნდა წარმოადგენდეს. ამასთან ერთად, ჩვენ, უმეტესწილად, არარეალურნი ვართ, და ღმერთიც ჩვენთვის არარეალურია: ვფიქრობთ, რომ უფალს მივმართავთ, სინადმვილეში კი – ღვთის სახეს, რომელიც ჩვენს წარმოდგენაშია შექმნილი; გვგონია, რომ ვდგავართ უფლის წინაშე მთელი ჩვენი სიმართლით, მაშინ, როდესაც საკუთარი თავის ნაცვლად მის წინაშე წარმოვადგენთ ვიღაცას, რომელიც არ არის ჩვენი ჭეშმარიტი ”მე” – მსახიობს, დადგმულ სახეს, თეატრალურ პერსონაჟს. თითოეული ჩვენთაგანი ერთროულად წარმოადგენს რამდენიმე სხვადასხვა პიროვნებას;

ეს, შესაძლოა, იყოს მდიდარი და ძალიან ჰარმონიული შერწყმა, მაგრამ შესაძლოა, იყოს ფრიად წარუმატებელი შეერთება ერთმანეთის საწინააღმდეგო პიროვნებებისა. ჩვენ სხვადასხვანაირნი ვართ გარემოებიდან და გარემოცვიდან გამომდიანრე: სხვადასხვა პიროვნება, რომელიც გვხვდება, ჩვენში სხვადასხვა ადამიანს იცნობს. ასე ხშირად ხდება: თითოეულ ჩვენთაგან თავის ნაცნობებს შორის შეუძლია გაიხსენოს ქალბატონი, რომელიც უცხოებთან თავაზიანობის განსახიერებაა, სახლში კი – ნამდვილი როკაპი; აგრეთვე მრისხანე უფროსი, რომელიც ოჯახურ წრეში ძალზე მოკრძალებულია.

რომელია ჩვენი ნამდვილი ”მე”

ლოცვის ჟამს ჩვენი პირველი სირთულე არის ის, რომ ვიპოვნოთ, რომელი გამოდგება ჩვენი პიროვნებებიდან ღვთის წინაშე წარსადგომად. ეს არცთუ ადვილია, რადგან იმდენად არ ვართ მიჩვეულნი იმას, რომ ვიყოთ ის, რაც ვართ, სინამდვილეში არც ვიცით, ყველა ჩვენი პიროვნებიდან რომელია ჩვენი ნამდვილი ”მე”. არც ის ვიცით, როგორ უნდა ვიპოვნოთ იგი. მაგრამ თუკი დღეში რამდენიმე წუთს მივუძღვნით იმას, რომ საკუთარ საქციელსა და ადამიანებთან ჩვენს დამოკიდებულებას დავკვირვებოდით, შესაძლოა, მივუახლოვდეთ ამის გარკვევას. შევამჩნევდით, თუ როგორი ადამიანი ვართ ამა თუ იმ პიროვნებასთან შეხვედრის დროს. მაშინ ჩვენ შევძლებდით, საკუთარი თავისათვის გვეკითხა: როდის წარმოვადგენდი სინადმვილეში მართლაც საკუთარ თავს? შესაძლოა, არასოდეს, იქნებ სულ ორიოდე წუთით გარკვეულ მდგომარეობაში, გარკვეულ ადამიანებთან. და აი, ამ ხუთი თუ ათი წუთის განმავლობაში, რომელიც შეგვიძლია, გამოვყოთ (დარწმუნებული ვარ, ამის გაკეთება ყველას შეუძლია დღის მანძილზე), აღმოაჩენთ, რომ არაფერია თქვენთვის საკუთარ თავთან მარტო დარჩენაზე უფრო მოსაწყენი. საქმე მხოლოდ იმაში როდია, რომ, გარემოებებიდან გამომდინარე, წარმოვადგენთ სხვადასხვა ადამიანთა მთელ სერიას, არამედ თვით ჩვენი ცხოვრება ხშირად სულაც არ არის ჩვენი – ეს სხვა ადამიანთა ცხოვრებაა. თუ საკუთარ თავში ჩაიხედეთ და იკითხეთ, რამდენად ხშირად ამოდიხართ საკუთარი სულის სიღრმიდან, რამდენად ხშირად გამოხატავთ საკუთარ ჭეშმარიტ ”მეს”, მაშინ დაინახავთ, რომ ეს ძალიან იშვიათად ხდება. ძალიან ხშირად ვართ დაკავებულნი სხვადასხვა უმნიშვნელო წვრილმანით, რომელიც ჩვენს გარშემოა; და აი, ამ დროის განმავლობაში, გულისყურის მოკრების ამ მცირე წუთებში, უნდა მივატოვოთ ყველაფერი, რაც სასიცოცხლოდ მნიშვნელოვანი არ არის.

”უფალო, დამეხმარე, რათა გავთავისუფლდე ყოველგვარი სიყალბისაგან…”

ასეთ შემთხვევაში, რასაკვირველია, თქვენ დგახართ იმ საშიშროების წინაშე, რომ საკუთარ თავთან მოიწყინოთ; დაე, იყოს ასე; ეს სულაც არ ნიშნავს, რომ ჩვენში არაფერი რჩება, რადგან ჩვენი არსების სიღრმეში ღვთის ხატად ვართ შექმნილნი და ყოველგვარი უსარგებლობის ჩამოშორება ძალიან ჰგავს ძველი კედლის მხატვრობის ანდა დიდი მხატვრის ნახატის გაწმენდას, რომელიც საუკუნეთა განმავლობაში მხატვრის მიერ შექმნილი ჭეშმარიტი სილამაზე ზემოდან უგემოვნო ადმამიანებმა გადაღებეს. თავდაპირველად, რაც მეტად ვასუფთავებთ, მით მეტად ჩანს სიცარიელე, და გვეჩვენება, რომ მხოლოდ წავახდინეთ ის, რასაც ჯერ კიდევ შემორჩენოდა მცირეოდენი სილამაზე მაინც; თუნდაც ცოტა, მაგრამ მაინც რაღაც იყო. შემდეგ კი ჩვენ უკვე ვიწყებთ ნამდვილი სილამაზის შეცნობას, რომელიც უდიდესმა მხატვარმა თავის ქმნილებაში ჩადო; ჩვენ ვხედავთ უბადრუკობას, შემდეგ შუალედში – სრულ ქაოსს, მაგრამ, ამავე დროს, შეგვიძლია ჭეშმარიტი სიალამზის ამოცნობაც. და მაშინ აღმოვაჩენთ, რაც ვართ: უბადრუკი არსება, რომელსაც ღმერთი ესაჭიროება, მაგრამ არა იმისათვის, რომ სიცარიელე შეავსოს, არამედ იმისათვის, რომ ღმერთს შეხვდეს.

მაშ ასე, შევუდგეთ ამას და, გარდა ამისა, კვირის განმავლობაში ყოველ საღამოს ვილოცოთ ძალიან მარტივი სიტყვებით: ”უფალო, დამეხმარე, რათა გავთავისუფლდე ყოველგვარი სიყალბისაგან და ვიპოვნო ჩემი ნამდვილი ”მე”.

მწუხარება და სიხარული – ღვთის უდიდესი წყალობაა. ხშირად ამ დროს საკუთარ თავს ვხვდებით, როდესაც ვტოვებთ ყველა ჩვენს უმსგავსო ხრიკებს და ვხვდებით უვნებელნი, მიუწვდომელნი ცხოვრების ყველა სიცრუესთან.

ერთიც უნდა აღინიშნოს: როდესაც ყმაწვილს გოგო უყვარს, თავის წარმოდგენაში ამკობს მას ყოველგვარი სრულყოფილებით, რომელთაგან, შესაძლოა, არცერთი არ ჰქოდნეს. ძალიან ხშირად ეს გოგონა არარაა; მართლაც მას, უბრალოდ, არარსებულ ღირსებებს მიაწერენ. ასეთ შემთხვევაში კონტაქტი არ მყარდება, რადგან ყმაწვილი მას ისე მიმართავს, როგორც არარსებულს. ასევე ხდება ღმერთთანაც. ჩვენ გვაქვს გარკვეული აზრობრივი თუ მხედველობითი წარმოდგენები ღმერთზე, რომელიც შეკრებილია წიგნებიდან, ტაძარში მოსმენილიდან, იქიდან, რაც ბავშვობაში უფროსებისაგან გვსმენია მის შესახებ; და ძლიან ხშირად ეს სახეები არ გვაძლევენ რეალურ ღმერთთან შეხვედრის შესაძლებლობას. ისინი მთლად ცრუ არაა, რადგან მასში არის ჭეშმარიტების ნაწილი, მაგრამ, ამასთან ერთად, არ შეესაბამება რეალურ ღმერთს. თუ ღმერთთან შეხვედრა გვინდა, ერთის მხრივ, უნდა ვისარგებლოთ იმ ცოდნით, რომელიც შევიძინეთ პირადად კითხვის ანდა მოსმენის საშუალებით; მაგრამ, ამავე დროს, წინსვლა უნდა განვაგრძოთ.

დღევანდელი ჩვენი ცოდნა ღვთის შესახებ გუშინდელი გამოცდილების შედეგია, და თუ მივმართავთ ისეთ ღმერთს, როგორსაც ჩვენ ვიცნობთ, მხოლოდ საკუთარ წარსულს დავუწყებთ ყურებას და ყოველთვის ზურგშექცეულნი აღმოვჩნდებოდით აწმყოსა და მომავალთან. ასეთი მოქცევით ჩვენ ვცდილობთ, შევხვდეთ არა ღმერთს, არამედ იმას, რაც უკვე ვიცით ღვთის შესახებ. ეს ღვთისმეტყველების ფუნქციის ილუსტრირებაა, რამეთუ ღვთისმეტყველება – ეს არის მთელი ადამიანური ცოდნა ღვთის შესახებ და არა ის მცირედი, რისი შეტყობაც მის შესახებ ჩვენ უკვე მოვასწარით. თუ გვინდა შეხვდეთ ისეთ ღმერთს, როგორიც ის სინამდვილეშია, უნდა მიხვიდეთ მასთან ცნობილი გამოცდილებით, რათა მან ღმერთთან ახლოს მიგიყვანოთ, მაგრამ შემდეგ უნდა დატოვოთ ეს გამოცდილება და დადგეთ არა იმ ღვთის წინაშე, რომელსაც იცნობთ, არამედ იმ ღმერთის, რომელიც ერთროულად უკვე ცნობილიცაა და ჯერ კიდევ ამოუცნობიც.

რა იქნება შემდგომ? შესაძლოა, ღმერთი მოვიდეს შენთან, შეგეხმიანოს, უპასუხოს შენს ლოცვებს, შეუძლია, მოვიდეს და გაგრძნობინოს თავისი მყოფობა; მაგრამ მას შეუძლია, არც გააკეთოს ეს, მას შეუძლია, გაგრძნობინოს თავისი არყოფნა და ეს გამოცდილება ისევე მნიშვნელოვანია, როგორც პირველი, რადგან ორივე შემთხვევაში ეხებით ღვთაებრივ უფლებას, გამოგეხმაურებათ თუ არა იგი თქვენ.

ასე რომ, შეეცადეთ, იპოვნოთ საკუთარი ნამდვილი ”მე”, და ღვთის წინაშე დააყენოთ იგი ისეთი, როგორიც სინამდვილეშია, ყოველგვარი ცრუ სახეებისა და კერპების გარეშე. ამაში რომ დაგეხმაროთ, საყრდენი რომ მოგცეთ, გთავაზობთ, ერთი კვირის განმავლობაში ილოცოთ შემდეგი სიტყვებით: ”უფალო, დამეხმარე, გავთავისუფლდე შენი ყოველგვარი ცრუ სახისაგან, რის ფასადაც არ უნდა დამიჯდეს ეს”.

ვისაუბროთ უფალთან გულახდილად

საკუთარი ნამდვილი ”მეს” ძიებაში ჩვენ, შესაძლოა, არა მხოლოდ მოგვწყინდეს (რის შესახებაც მე გესაუბრებოდით), არამედ შეგვიპყროს საშინელების, თვით სასოწარკვეთილების გრძნობამაც კი. სულის ამგვარი სიშიშვლე გვაფხიზლებს; მაშინ ლოცვის დაწყებაც შეგვიძლია. პირველი, რასაც თავი უნდა ავარიდოთ, არის, სიცრუე ღვთის წინაშე; ვფიქრობთ, რომ ეს სრულიად ნათელია, და მაინც, ყოველთვის როდი ვიქცევით ასე. ვისაუბროთ უფალთან გულახდილად, ვუთხრათ, ვინც ვართ; არა იმიტომ, რომ მან არ იცის ამის შესახებ; მაგრამ ერთი საქმეა იმ ფაქტის მიღმა, რომ ვიღაც ჩვენმა მოყვარულმა იცის ჩვენს შესახებ, და სულ სხვაა, გამოიჩინო მამაცობა და ჭეშმარიტი სიყვარული ამ პიროვნების მიმართ, რათა სიმართლე უთხრა მას და ყველაფერი უამბო საკუთარ თავზე. გულახდილად ვაღიაროთ უფალთან, რომ თავს უხერხულად ვგრძნობთ, როდესაც ამრიგად ვდგევართ მის წინაშე, რომ არ გვაქვს ჭეშმარიტი სურვილი მასთან შეხვედრისა, რომ დავიღალეთ და ძილი გვირჩევნია. მაგრამ, ამასთან ერთად, ვუფრთხილდეთ თვითნებობას ანდა უბრალოდ კადნიერებას მის წინაშე – ის ჩვენი ღმერთია. ყოველივე ამის შემდეგ კარგი იქნებოდა, სიხარულით დავრჩენილიყავით მასთან მყოფობაში, როგორც ძლიერ მოსიყვარულე ადამიანებთან, რომლებთანაც გულწრფელი სიახლოვე გვაკავშირებთ. ჩვენ არ განვიცდით ისეთ სიხარულსა და სიახლოვეს ღმერთთან, რომ უბრალოდ, ვისხდეთ და ვუყუროთ უფალს და ამით ბედნიერნი ვიყოთ. და თუ გვიხდება საუბარი, დაე, იგი გულწრფელი იყოს. მივანდოთ ჩვენი ყოველგვარი საზრუნავი ღმერთს, ვუამბოთ მას ყველაფერი ისე, რომ მან ჩვენს შესახებ ჩვენგანვე შეიტყოს, მივანდოთ მზრუნველობა ჩვენს საზრუნავზე. ახლა, როდესაც იგი ჩვენზე ზრუნავს, სადარდებელი აღარაფერი გვაქვს: თავისუფლად შეგვიძლია ვიფიქროთ მასზე.

ნათელია, რომ ამ კვირის სავარჯიშო იმაში მდგომარეობს, რომ შეუერთო იგი მომდევნო კვირის სავარჯიშოს; ეს იმას ნიშნავს, რომ საკუთარი თავი ღვთის წინაშე დააყენო და ისწავლო, ღმერთს მიანდო ყველა შენი საზრუნავი; იმისათვის, რომ ამაში შეწევნა მიიღო, ყოველდღიურად უნდა გაიმეორო მარტივი და კონკრეტული ლოცვა: ”დამეხმარე, ღმერთო, დავივიწყო ყველა საზრუნავი და მთელი ჩემი აზრები მხოლოდ შენსკენ მოვმართო”.

სანამ უპასუხოდ დარჩენილ ლოცვებზე დავიწყებდეთ საუბარს, მინდა ვთხოვო ღმერთს, რომ განმანათლოს მეც და თქვენც, რამეთუ ეს რთული და, ამავე დროს, ცხოვრებისეულად მნიშვნელოვანი თემაა. ეს ერთ-ერთი უდიდესი განსაცდელთაგანია, რომელიც თითოეულ ადამიანს შეიძლება შეემთხვას და რომლის გამოც დამწყებთაც და თვით ისეთ ადამიანებსაც, რომლებსაც ლოცვის გამოცდილება აქვთ, ძალიან უჭირთ ლოცვა. ასე ხშირად ლოცულობენ ადამიანები და ეჩვენებათ, რომ ცარიელ ზეცას მიმართავენ.

როდესაც ჩვენთვის ზურგის ქარს ვითხოვთ, არ ვუფიქრდებით იმას, რომ ეს, შესაძლოა, სხვებისათვის ზღვაზე ატეხილი ქარიშხალი აღმოჩნდეს

ხშირად ეს იმიტომ ხდება, რომ მათი ლოცვა უაზრო ბავშვობაა. მახსოვს, ერთი ასაკოვანი ადამიანი მიამბობდა, რომ ბავშვობაში მრავალი თვის განმავლობაში სთხოვდა ღმერთს, ებოძებინა მისთვის განსაკუთრებული უნარი, რომელიც მის ბაბუას ჰქონდა – ყოველ საღამოს გამოეღო კბილები პირიდან და წყლიან ჭიქაში შეენახა ისინი, და რაოდენ ბედნიერი იყო იგი შემდგომ, რომ ღმერთმა მისი სურვილი არ შეასრულა. ხშირად ჩვენი ლოცვა ისევე ბავშვურია, როგორც ეს, და, რასაკვირველია, ისინი აღუსრულებელი რჩება. ძალიან ხშირად დარწმუნებულნი ვართ, რომ სწორად ვლოცულობთ, მაგრამ ვლოცულობთ რაღაცის შესახებ, რაც სხვა ადამიანებსაც ეხება, მათ შესახებ კი არც ვფიქრობთ. როდესაც ჩვენთვის ზურგის ქარს ვითხოვთ, არ ვუფიქრდებით იმას, რომ ეს, შესაძლოა სხვებისთვის ზღვაზე ატეხილი ქარიშხალი აღმოჩნდეს; მაშინ ღმერთი არ ასრულებს ჩვენს სათხოვარს, რომელიც სხვებს ზიანს მოუტანს.

ამ ორი თვალსაჩინო მომენტის გარდა, არსებობს კიდევ საკითხი სხვა მხრივ, უფრო არსებითი და ღრმა: ხდება, რომ ჩვენ მთელი გულით ვლოცულობთ ღვთის წინაშე რაიმეს შესახებ, რომელიც ყველა თვალსაზრისით თითქოს ღირსია, რომ შესმენილ იქნას, მაგრამ მხოლოდ დუმილი გვაქვს პასუხად, ამის გადატანა კი გაცილებით მძიმეა, ვიდრე უარი. თუ ღმერთი გვეტყვის ”არა”, ეს მისი მხრიდან მაინც იქნება დადებითი რეაქცია, დუმილი კი თითქოს ღვთის არყოფნაა, და მას ორ განსაცდელთან მივყავართ: როდესაც ჩვენი ლოცვა უპასუხოდ რჩება, ჩვენ ეჭვი გვიპყრობს ან ღვთის, ანდა საკუთარი თავის მიმართ. ღმერთთან დამოკიდებულებაში ჩვენ ეჭვი გვეპარება არა მის ყოვლისშემძლეობაში, არა მის ძალაუფლებაში გააკეთოს ის, რაც შენ გსურს, არამედ მის სიყვარულში, მის მონაწილეობაში. ჩვენ ვითხოვთ, რაღაც ძლიან მნიშვნელოვანს, უფალი კი თითქოს ყურადღებას არ გვაქცევს; სად არის მისი სიყვარული, მისი თანაგრძნობა? ეს პირველი განსაცდელია.

არის მეორე განსაცდელიც. ჩვენ ვიცით, რომ თუ მდოგვის მარცვლისოდენა რწმენა მაინც გვექნება, მთებს გადავდგამდით ადგილიდან, და როდესაც ვხედავთ, რომ ადგილიდან არაფერი იძვრის, ვფიქრობთ: ”შესაძლოა, ეს ნიშნავს, რომ ჩემი რწმენა რაღაცით ბიწიერი და არაჭეშმარიტია?” ეს კვლავ არამართებულია და მასზე სხვა პასუხი არსებობს: თუ თქვენ ყურადღებით წაიკითხავთ სახარებას, დაინახავთ, რომ მასში მხოლოდ ერთი უპასუხო ლოცვაა. ეს არის ქრისტეს ლოცვა გეთსიმანიის ბაღში. მაგრამ, ამავე დროს, ჩვენ ვიცით, რომ თუკი ოდესმე მთელი ისტორიის მანძილზე ღმერთი ვინმეს ლოცვაში მონაწილეობდა, ეს, რასაკვირველია, სწორედ თავისი ძის ლოცვაში ჯვარცმის წინ; ვიცით ისიც, რომ თუ ოდესმე ყოფილა სრულყოფილი ლოცვის მაგალითი, ეს იყო სწორედ ის შემთხვევა. მაგრამ ღმერთმა ჩათვალა, რომ ღვთაებრივი ტანჯულის რწმენა საკმაოდ ძლიერი იყო იმისათვის, რომ დუმილი აეტანა.

ღმერთი არ პასუხობს ჩვენს ლოცვებს არა მხოლოდ მაშინ, როცა ისინი უღირსია, არამედ მაშინაც, როდესაც ის ჩვენში ისეთ სიღრმეს ხედავს, – სიღრმესა და რწმენის ძალას, რომ მას შეუძლია გვენდოს იმაში, რომ ჩვენ ერთგულნი ვიქნებით მისი დუმილის შემთხვევაშიც კი.

მახსოვს ერთი უკურნებელი სენით დაავადებული ქალი; მრავალი წლის განმავლოვაში ცხოვრობდა იგი ღვთის თანამყოფობის შეგრძნებით, შემდეგ კი უეცრად მისი არყოფნა იგრძნო – მართლაც რეალური არყოფნა. მაშინ მან მომწერა: ”თუ შეიძლება, ილოცეთ ღვთის წინაშე, უმჯობესია, რომ მე არასოდეს შევიქმნა ილუზია მისი თანამყოფობისა, რომ მივიღი მისი არყოფნა”. მისი რწმენა დიდი იყო. მას შეეძლო, ამ განსაცდელისათვის გაეძლო, და უფალმა გამოაცდევინა თავისი დუმილი და არყოფნა.

”შევვედრებ სულსა ჩემსა ხელთა შენთა, უფალო; ხოლო არა ვითარ მე მნებავს, არამედ ვითარცა შენ”

დაიმახსოვრეთ ეს მაგალითები, იფიქრეთ მათზე, რადგან ოდესმე თქვენ, შესაძლოა, აღმოჩნდეთ ასეთივე მდგომარეობაში.

მე ვერავითარ სავარჯიშოს ვერ მოგცემთ; მხოლოდ გახსოვდეთ, რომ უნდა გვქონდეს ურყევი რწმენა და ღვთის სიყვარული და როდესაც ასეთი განსაცდელი მოვა ჩვენთან, ვიმეოროთ ლოცვა, რომელიც ორი ფრაზისაგან შედგება, რომელიც თვით იესო ქრისტეს მიერაა წარმოთქმული: ”შევვედრებ სულსა ჩემსა ხელთა შენთა, უფალო; ხოლო არა ვითარ მე მნებავს, არამედ ვითარცა შენ”.

მე შევეცადე, თქვენთვის წარმოდგენა შემექმნა იმ მთავარი გზების შესახებ, რომლითაც ჩვენ ლოცვასთან უნდა მივიდეთ; მაგრამ ნიშნავს თუ არა ეს, რომ იმ ყველაფრის აღსრულებით, რაც მე შემოგთავაზეთ, თქვენ ლოცვას ისწავლით? რა თქმა უნდა, არა, რადგან ლოცვა მხოლოდ ძალდატანება როდია, რომელიც ჩვენ შეგვიძლია მაშინ, როდესაც ლოცვას ვაპირებთ; ლოცვამ ფესვი უნდა გაიდგას ჩვენს ცხოვრებაში, და თუ ჩვენი ცხოვრება ეწინააღმდეგება ჩვენს ლოცვას, ანდა ჩვენს ლოცვებს არაფერი აქვს საერთო ცხოვრებასთან, მაშინ ისინი არასოდეს იქნებიან არც ცოცხალნი და არც რეალურნი. რასაკვირველია, ჩვენ შეგვიძლია, თავი ავარიდოთ ამ სირთულეს, გამოვრიცხოთ ჩვენი ლოცვიდან ყველაფერი, რაც ჩვენს ცხოვრებაში ლოცვას არ შეესაბამება – ყველაფერი ის, რისაც ჩვენ გვრცხვენია ანდა საკუთარი თავის წინაშე უხერხულობის გრძნობას იწვევს, მაგრამ ეს არაფერს ცვლის.

მეორე სიძნელე, რომელსაც ჩვენ გამუდმებით ვხვდებით, მეოცნებეობაა: როდესაც ჩვენი ლოცვა სენტიმენტალურ გრძნობებს გამოხატავს და არა იმას, რაც ჩვენი ცხოვრებაა სინამდვილეში.

ამ ორი სიძნელიდან არსებობს ერთი საერთო გამოსავალი, კერძოდ: ცხოვრება ისე შევაერთოთ ლოცვასთან, რომ ეს იყოს ერთი მთლიანობა, ჩვენი ლოცვა ცხოვრებით აღვასრულოთ. ამაში ძალიან დიდ დახმარებას გვიწევს მზა ლოცვები, რომელთა შესახებაც მე უკვე გესაუბრეთ, რამეთუ ისინი ობიექტური, მკაცრი მაგალითია იმისა, როგორ უნდა ვილოცოთ. თქვენ შეგიძლიათ თქვათ, რომ ისინი ჩვენთვის არაბუნებრივია, ეს მართალია იმ აზრით, რომ ისინი გამოხატავენ განუზომლად დიადი ადამიანების ცხოვრებას, ვიდრე ჩვენ ვართ, ჭეშმარიტი ქრისტიანების ცხოვრებას; მაგრამ სწორედ იმიტომ შეგიძლიათ ისარგებლოთ მათით, რომ ეცადოთ გახდეთ ისეთივე ადამიანები, რომელთათვის ეს ლოცვა ბუნებრივია.

გახსოვდეთ ქრისტეს სიტყვები: შეევედრებ სულსა ჩემსა ხელთა შენთა. ისინი, რასაკვირველია, ჩვენი საკუთარი გამოცდილების საზღვრებს სცილდება; მაგრამ თუ ჩვენ ყოველდღიურად ვისწავლით, გავხდეთ ასეთი ადამიანები, რომლებსაც შეუძლიათ ეს სიტყვები გულწრფელად წარმოთქვან, მთელი თავისი სიმართლით, ჩვენი ლოცვა არა მხოლოდ რეალური გახდება, არამედ ჩვენ თვითონ გავხდებით რეალურნი, ახალ, ჭეშმარიტ რეალობაში გავხდებით ღვთის ძენი.

თუ თქვენ, მაგალითად, აიღებთ იმ ხუთ ლოცვას, რომელიც მე შემოგთავაზეთ, თუ თქვენ ერთმანეთის მიმდევრობით აიღებთ თითოეულს ამ თხოვნათაგან, თუ შეეცდებით, ისინი დევიზად აქციოთ მთელი დღის განმავლობაში, დაინახავთ, რომ ლოცვა თქვენი ცხოვრების საზომი გახდება, იგი თქვენ ცხოვრების საფუძველს მოგცემთ, მაგრამ თქვენი ცხოვრებაც თქვენივე მსაჯული გახდება, გამხელთ სიცრუეში, როდესაც წარმოთქვამთ ამ სიტყვებს, ანდა პირიქით, დაადასტუებს იმას, რომ თქვენ მათი ერთგულნი ხართ. აიღეთ თითოეული ლოცვის ყოველი ფრაზა, გამოიყენეთ იგი როგორც წესი, ყოველდღიურად, კვირიდან კვირამდე, სანამ არ გახდებით ისეთი ადამიანები, რომელთათვისაც ეს სიტყვები თვითონ ცხოვრებაა.

ახლა უნდა დავშორდეთ. ძალიან მოხარული ვარ, რომ ფიქრით გესაუბრეთ, ჩვენ გვაერთიანებს ლოცვა და საერთო ინტერესი სულიერი ცხოვრების მიმართ; და იყოს უფალი ღმერთი ჩვენი თითოეულ თქვენთაგანთან და ჩვენს შორის უკუნითი უკუნისამდე.

სანამ დავშორდებოდეთ, მე ვთავაზობ მკითველს, ჩემთან ერთად წარმოთქვას ერთი მოკლე ლოცვა, რომელიც შეგვაერთებს ღვთის ტახტის წინ:

”უფალო, არა ვუწყი, რაი ვითხოვო შენგან! შენ მხოლომან უწყი, რაი ვითხოვო შენგან! შენ მხოლომან უწყი, რა არს ჩემდა სახმარ, გაქუს შენ სიყვარული ჩემი უფროის, ვიდრეღა ძალმიძს მე სიყვარული თავისა თვისისა.

მამაო! მეც მონასა შენსა – რაიცა არღარა მე ვუწყი, რაი ვითხოვო, არა თავს ვიდებ კადნიერებასა თხოვად ჯვარისა, გინა ნუგეშინისცემასა. მხოლოდღა წარდგომილ ვარ წინაშე შენსა და გული ჩემი განხმულ არს. ხედავ შენ საჭიროებას ჩემსა, რომელსა მე ვერ ვხედავ.

ხედვიდე და იქმოდე ჩემთან მოწყალებისაებრ შენისა! მომწყლავდე და განმკურნებდე მე, დამცემდე და აღმადგინებდე. ვჰკრთი და უსიტყველ ვიქმნები წინაშე წმიდისა ნებისა შენისა და მიუწვდომელისა განგებულებისა შენისა.

თავსა თვისსა მსხვერპლად შენდა შემოვსწირავ, მიგენებები შენ. არარაი მაქუს სურვილი, გარნა სურვილისა, აღვასრულო ნება შენი.

მასწავე მე ლოცვაი – თვით შენ ილოცვიდე თავსა შორის ჩემსა.

ამინ”.

(მიტროპოლიტი ფილარეტ მოსკოველი)

თარგმნა ხათუნა რაქვიაშვილმა
გაზეთი ”საპატრიარქოს უწყებანი”, № 32, 2003 წ.

ალექსანდრე შმემანი: რელიგია თუ იდეოლოგია?

ჩვენ ვცხოვრობთ იდეოლოგიების ზეობის ეპოქაში. ეს საშინელი სიტყვა – იდეოლოგია, დიდი ხანი არ არის რაც არსებობს, მაგრამ უკვე იმდენად მოწამლა მთელი სამყარო და ჩვენი ცხოვრება, რომ საქმის გამოსწორება თითქმის შეუძლებელია. რა არის იდეოლოგია? ეს ისეთი სწავლება ანუ თეორიაა, რომელიც თავის თავს არა მხოლოდ აბსოლუტურ და ყოვლისმომცველ ჭეშმარიტებად ასაღებს, არამედ ადამიანს გარკვეულ ქცევასა და მოქმედებასაც განუსაზღვრავს. თუკი იდეოლოგიის რაობას ჩავუღრმავდებით ვნახავთ, რომ ის ერზაცია და ცდილობს რელიგიას ჩაენაცვლოს, მაგრამ უდიდესი განსხვავება რელიგიასა და იდეოლოგიას შორის იმაშია, რომ რელიგია და რწმენა ყოველთვის ძალზედ პირადულია, მხოლოდ და მხოლოდ პირადი და ღრმა შინაგანი გამოცდილებით მიიღწევა, მაშინ როცა ნებისმიერი იდეოლოგია ყოველგვარ პირადს, როგორც უსარგებლოს უარყოფს.
რელიგია რწმენისაკენ მოწოდებაა და ყოველთვის ადამიანისაკენაა მიმართული. იდეოლოგია კი – ხალხის მასების, კოლექტივის, კლასებისა და კაცობრიობისადმი. რელიგიის არსი და მიზანია, რომ ღმერთის პოვნით ადამიანმა იპოვნოს საკუთარი თავი და გახდეს ნამდვილი ადამიანი. იდეოლოგიის მიზანი და არსი კი იმაშია, რომ მთლიანად დაიქვემდებაროს ადამიანი და იდეოლოგიის მსახური გახადოს. რელიგია ამბობს: “რაი სარგებელ არს კაცისა უკუეთუ სოფელი ესე ყოველი შეიძინოს ხოლო სული თვისი იზღვიოს?” (მათე 16:26). იდეოლოგია კი ამბობს: იდეოლოგიის განსახორციელებლად მთელი სამყარო უნდა შეიძინო. რელიგია მოგვიწოდებს სხვა ადამიანში ვხედავდეთ მოყვასს. იდეოლოგია კი ყოველთვის შორეულ, უპიროვნო და განყენებული ადამიანებისაკენაა მიმართული.
ვიმეორებ, რომ ჩვენ ვცხოვრობთ იდეოლოგიების ზეობის, მათი ხალხზე საშინელი ბატონობის ეპოქაში. მხოლოდ ჩვენს საუკუნეში (XX საუკუნე) – რიმელიც ჯერ მხოლოდ 70 წლისაა – მილიონობით და მილიარდობით ადამიანი გაანადგურეს განყენებული, წარმოსახვითი იდეოლოგიების სახელით. დღესდღეობით ადამიანს არა აქვს უფრო საშური და სასიცოცხლო ამოცანა ვიდრე ამგვარი იდეოლოგიური ძალმომრეობის, ტირანიის განდევნა და მისი მხილება.
ამ ამოცანის შესრულება მხოლოდ იმ შემთხვევაშია შესაძლებელი თუ ყველა იდეოლოგიებზე მაღლა პიროვნებას, როგორც მათზე აღმატებულ იდეას დავაყენებთ. ეს ნიშნავს, რომ უპირატესობა მივანიჭოთ ცოცხალ, კონკრეტულ, ერთადერთ და განუმეორებელ ადამიანს. რელიგიის მზის ჩასვენებამ და იდეოლოგიის ზეობამ საქმე პიროვნების იდეისა და მთელი მასთან დაკავშირებული გამოცდილების თითქმის სრულ კვდომამდე მიიყვანა. ამ გამოცდილების საფუძველი ცხადია რელიგიურია. მხოლოდ რელიგიაშია შესაძლებელი პიროვნების იდეის არსებობა – აი რა არ ესმით, რისი გაგება არ შეუძლიათ და არ სურთ თანამედროვე ადამიანებს, რომლებიც ხსნას ამა თუ იმ იდეოლოგიაში ეძიებენ.
მიპასუხებენ, რომ თვითონ რელიგია, თავისი ზეობის ეპოქაში ისტორიულად ძალიან ხშირად თრგუნავდა პიროვნების იდეას და თვით პიროვნების უფლებების, თავისუფლებისა და სხვა ამგვარი პრინციპები რელიგიასთან ბრძოლაში იშვა. ეს ნაწილობრივ მართალია, მაგრამ საჭიროა ამ სიმართლის მთელი სირთულის გააზრება.
დიახ, ქრისტე რელიგიურმა ხალხმა აცვა ჯვარს, მაგრამ სწორედ იმიტომ, რომ მან მათი ცრუ რელიგიურობა ამხილა, ანუ თანამედროვე ენით რომ ვთქვათ, იმაში ამხილა, რომ რელიგია იდეოლოგიად გადააქციეს. ქრისტეს მის ჯვარმცმელებთან კონფლიქტის მთელი არსი შემდეგია: ქრისტემ ადამიანი ყველაფერზე მაღლა დააყენა, მხოლოდ ის გახადა სიყვარულისა და აბსოლუტური ყურადღების საგანი. ქრისტეს მტრები კი რელიგიისაგან ელოდნენ წესრიგს, სამშობლოს გადარჩენას, თვითკმაყოფილებას და ყველაფერ ამისათვის მოითხოვდნენ უპიროვნო კანონებისადმი ბრმა მორჩილებას.
ამ უკანასკნელის შესახებ კი ქრისტეს სიტყვაც არ უთქვამს ისევე, როგორც არაფერი უთქვამს სახელმწიფოს, საზოგადოების, ისტორიისა და კულტურის შესახებ, რომლებიც ოდითგანვე ყველა იდეოლოგიისათვის მთავარ საკითხებს წარმოადგენდნენ. ქრისტეს ყურადღება ყოველთვის მიმართული იყო მის გარშემო მყოფ ცოცხალ ადამიანებზე. ის მათ უფლებებზე არც კი საუბრობდა. მან მხოლოდ მათკენ მიმართა სიყვარული, თანაგრძნობა და ინტერესი. სწორედ იმის გამო, რომ ქრისტემ ადამიანი სამყაროში ყველაფერზე მაღლა დააყენა, ის დაგმეს. მაგრამ ამ დაგმობით – დროა ეს შევიგნოთ – თვითონ რელიგია იდეოლოგიიდან ცოცხალ ძალად გარდაიქმნა და მთელ სამყაროზე მარადიულად გამეფდა პიროვნების იდეა.
უნდა ვაღიაროთ რომ ამის შემდგომ, ისტორიის მანძილზე, თვითონ ქრისტიანობა ხშირად გადაგვარდებოდა ხოლმე იდეოლოგიად, მოითხოვდა მისდამი ბრმა მორჩილებას, ემსახურებოდა მეორეხარისხოვან მიზნებს. . . მაგრამ მაინც, მისი არსი ყველაფერ ამაში კი არა, ქრისტეს სახარებისეულ ხატში, ისეთი ადამიანის ხატშია, რომელიც სხვაში ხედავს მოყვასს, სიცოცხლის მიზანსა და აზრს.
პიროვნების იდეის სხვა საფუძველი კაცობრიობის ისტორიაში არ არსებობს. არც უდიდეს და ღრმა ბერძნულ ფილოსოფიაში, არც რომში, რომელმაც სამართლის იდეა კი შექმნა, მაგრამ მონას ადამიანად არ თვლიდა. და რა თქმა უნდა პიროვნების იდეა არ არის არც ერთ თანამედროვე იდეოლოგიაში, რომლებიც თითქოს ყოველთვის კაცობრიობაზე ზრუნავენ, მაგრამ ამ იდეის გულისათვის ძალიან მშვიდად ანადგურებენ მილიონობით ადამიანს.
მე ვამტკიცებ, რომ პიროვნების იდეა რელიგიურია. ცხადია, თუ ამ იდეას ზეცაში არა აქვს საფუძველი და ადამიანის წარმომავლობა არა ზეციური, არამედ მიწიერია, თუ ის მხოლოდ და მხოლოდ წარმავალი მოვლენაა, მაშინ ადამიანზე განსაკუთრებული ზრუნვა მართლაც არ არის საჭირო და სამყაროში მხოლოდ დიდი რიცხვების კანონი გამეფდება. მაშინ ინვალიდები, ავადმყოფები და მოხუცები უნდა მოვსპოთ და ვიზრუნოთ მხოლოდ ბუნებრივ გადარჩევაზე, ხოლო დოსტოევსკის ცნობილი “ბავშვის ცრემლი” შეიძლება უაზრო სენტიმენტალობად ჩავთვალოთ.
ძალიან მარტივად ასე შეიძლება ჩამოყალიბდეს: თუ ღმერთი არ არსებობს, მაშინ არც ადამიანი არსებობს. არის მხოლოდ ხალხი, უპიროვნო მასა, რომლის ცხოველურ კეთილდღეობაზეც ზრუნავს იდეოლოგია და არ ერიდება ადამიანურ დანაკარგებს. აი ასეთ საშინელ იდეოლოგიურ მსოფლიოში, მასების, კლასებისა და კოლექტივების მსოფლიოში ვცხოვრობთ ჩვენ ამჟამად.
ამის შესახებ უნდა ვიფიქროთ, ამან უნდა შეგვაძრწუნოს, სანამ გვიან არ არის, სანამ ცოცხალი პიროვნება ჯერ კიდევ არ ჩანაცვლებულა უბრალო რიგითი ნომრით. სანამ ადამიანი ჯერ არ გამხდარა სულ უფრო და უფრო რთული უზარმაზარი მანქანის უბრალო “ჭანჭიკი”. რელიგიის საკითხი ახლა, უპირველესად სწორედ პიროვნების შესახებ საკითხს წარმოადგენს, ამიტომაც თანამედროვეობის ამ უმნიშვნელოვანეს პრობლემებს შემდეგ საუბრებში კვლავ დავუბრუნდებით.

II

მე ვთქვი, რომ პიროვნების ცნება შეიძლება ეფუძნებოდეს მხოლოდ რელიგიურ მსოფლმხედველობას. ასევე ვთქვი, რომ პიროვნების ამ ცნების, მისი აღიარების, ინტუიციის გარეშე ყოველგვარი ზრუნვა კაცობრიობაზე მთლიანად მოჩვენებითი და წარუმატებლობისათვის განწირულია.
იმათაც კი –სამწუხაროდ ასეთი ხალხის რიცხვი სულ უფრო და უფრო მცირდება – ვინც იცავს პიროვნებას და იბრძვის მისი უფლებებისათვის, თითქოს აღარ შეუძლიათ ან არ უნდათ დაინახონ პიროვნების იდეის კავშირი რელიგიურ სწავლებასთან და ხშირად იმასაც კი ცდილობენ, რომ რელიგიას გაემიჯნონ.
უკანასკნელ წლებში ბევრს და სრული გულწრფელობით საუბრობდნენ “სოციალიზმზე, რომელსაც ადამიანის სახე აქვს’’, სანამ უხეში ძალადობით არ შეაწყვეტეს ამგვარი საუბრები. მაგრამ შეიძლება დავსვათ სრულიად არარიტორიკული და არამზაკვრული კითხვა: “მაინც რატომ უნდა ჰქონდეს სოციალიზმს ადამიანის სახე?” და კერძოდ რა იფარება ამ გარეგნულად ლამაზი ტერმინის უკან.
მეჩვენება, რომ ისინი, ვინც ამ ტერმინს იყენებენ ვერც კი გრძნობენ მთელს მის პარადოქსულობას; სახე ხომ სწორედ უკიდურესად პირადული, ინდივიდუალურია, ეს არის სახე, პიროვნება. არ არსებობს ზოგადად სახე, არსებობს ჩემი, შენი, მისი სახე. სოციალიზმი კი სწორედ ყოველთვის პრინციპიალურად, მეცნიერულად აყენებს საზოგადოს კერძოზე, პირადზე და ინდივიდუალურზე მაღლა. ის არა მხოლოდ ამტკიცებს, რომ ადამიანი ცხოვრობს საზოგადოებაში სხვა ადამიანებთან ერთად, რაც თავისთავად ცხადია, არამედ ადამიანი სწორედ ამ ზოგადზე დაყავს, წირავს მას, კლასზე, ერზე, რასაზე, საზოგადოებაზე და ა.შ. სრული დამოკიდებულებისათვის. ვიმეორებ, რომ ნებისმიერ პერსპექტივაში გარდა რელიგიურისა, ასეთი დაყვანა გარდაუვალია, რადგან მატერიალისტური და ათეისტური მსოფლმხედველობის საზღვრებში სრულიად შეუძლებელია იმის დამტკიცება თუ რატომ წარმოადგენს რაიმე ფასეულობას და რატომ აქვს თავისი თანდაყოლილი უფლებები პიროვნებას, პირს, ცალკეულ ადამიანს. ათეისტური მსოფლმხედველობის მიხედვით ყველა უფლებას ადამიანი საზოგადოებისაგან იღებს, რომელიც უმაღლესი ფასეულობაა ამ მსოფლმხედველობრივ სისტემაში – ნუთუ ეს კიდევ დამტკიცებას საჭიროებს? – საზოგადოება კი არ არსებობს ადამიანისათვის, არამედ ადამიანი საზოგადოებისათვის.
ამჟამად, ზოგიერთი გულკეთილი და კეთილი ნების, თავისებურად გმირი ადამიანი ცდილობს დაამტკიცოს, რომ თვით საზოგადოებისა და მისი მიზნებისათვის სასარგებლოა პიროვნების თავისუფლებაც და მისდამი მეტი პატივისცემაც. თუ თავისუფლება იქნება მრეწველობაც გაუმჯობესდება, მეცნიერებაც უფრო სწრაფად განვითარდება და ყოველგვარი ოპოზიციაც შემცირდება. მაგრამ აქაც, ცხადია, თავისუფლება და პიროვნება კვლავ მხოლოდ და მხოლოდ საზოგადოებრივი სარგებლობის თვალსაზრისით მოიაზრება. ასეთი მიდგომიდანაც, რაც არ უნდა კეთილშობილი გრძნობებით იყოს ის განსაზღვრული, საბოლოოდ არაფერი გამოვა. ნებისმიერმა გლეხმა იცის, რომ თუ ცხენს არ აჭმევს და არ დაასვენებს ის ვეღარ იმუშავებს.
თავისუფლებისა და პიროვნების უფლებების უტილიტარული დასაბუთება არა მხოლოდ არასაკმარისია, არამედ ის უბრალოდ შეუფერებელია ადამიანისათვის, რადგან აქ საბოლოოდ ადამიანი, როგორც ფასეულობა განისაზღვრება მხოლოდ იმით, თუ რამდენად სასარგებლოა კოლექტივისათვის. თავისი ასე ვთქვათ პროდუქტიულობით: მიეცით მას ცოტაოდენი თავისუფლება, რომ ის უფრო პროდუქტიული იყოს, შეუქმენით ისეთი მდგომარეობა, რომ ნაკლებად ეშინოდეს და ის უფრო სასარგებლო გახდება. აქ ჯერაც ძალაშია კოშმარული მითი საზოგადოების სასარგებლო წევრის შესახებ, რის გამოც მილიონობით ადამიანი იჯდა და დღესაც ზის შრომა-გასწორების ბანაკებში. სარგებლიდან, საზოგადოებიდან და კოლექტივიდან ვერავითარ პიროვნებას და მის ნამდვილ უფლებებს ვერ გამოვიყვანთ. ამ უფლებებს აზრი მხოლოდ მაშინ აქვს თუ პიროვნებას აბსოლუტურ ფასეულობად მივიჩნევთ, ხოლო აბსოლუტი ლათინურად არის ის, რაც არაფერ სხვაზე არ არის დამოკიდებული და არაფერზე დაიყვანება.
იმის აღიარება, რომ ყოველი ადამიანი აბსოლუტური ფასეულობაა, ნიშნავს მისთვის არა მხოლოდ საზოგადოებისაგან დამოუკიდებელი უფლებების მინიჭებას, არამედ, განუზომლად მეტს, ნიშნავს იმას, რომ სამყაროში სხვა არაფერს მივანიჭოთ აბსოლუტური მნიშვნელობა და პირველყოვლისა თვითონ საზოგადოებას. ეს ნიშნავს თავდაყირა დავაყენოთ მთელი ჩვენი ჩვეული წარმოდგენები და ბოლოს და ბოლოს ვაღიაროთ, რომ ადამიანი გამოირჩევა ჩვეულებრივი ბუნებრივი წყობიდან და ის უმაღლესი არსებაა. ამას კი ადამიანის შესახებ მხოლოდ რელიგია ამბობს და მეცნიერულად ვერ დავასაბუთებთ. ეს შეიძლება მხოლოდ გვწამდეს.
ცხადია შემთხვევითი არ არის, რომ ქრისტიანობის გააფთრებული მოძულე ნიცშე ამბობდა: “მოყვასისადმი სიყვარულს ჩვენ შევცვლით შორეულისადმი სიყვარულით!” შორეული არის არავინ, ის, ვისაც ვერ ვხედავთ, რაღაც ზოგადი, ჯერ არ არსებული ადამიანი. მოყვასი კი სახარების მიხედვით არის ის, ვინც ჩემს გვერდითაა, მისი ერთადერთი სახე ყოველთვის ცოცხალი, კონკრეტული და უნიკალურია. ცხადია ასევე არ არის შემთხვევითი, რომ სამყაროში ყველაფერი, ყველა ფილოსოფია, იდეოლოგია და პროგრამა, რომლებიც მიმართულია შორეულისადმი, საზოგადოსადმი, კოლექტიურისადმი სასტიკად ვერ იტანს რელიგიას და ყოველთვის, რაღაც ურყევი კანონის მიხედვით, ებრძვის მას. მათ რასაკვირველია იციან, რომ რელიგიის ამოძირკვა ნიშნავს სწორედ პიროვნების თანდათანობით განადგურებას. ამიტომ არის, რომ ეშინიათ არა მათი, ვინც მხოლოდ ხმამაღლა გაჰყვირის თავისუფლებასა და ადამიანის უფლებებზე, არამედ მათი, ვისაც სწამს ღვთაებრივი სული და სულის უკვდავება და ვისაც უბრალოდ ვერავითარი მიწიერი სარგებელით ევერ აცდუნებ.
“რაი სარგებელ არც კაცისა, უკუეთუ სოფელი ყოველი შეიძინოს და სული თვისი წარწყმიდოს?” (მათე 16:26). სანამ დედამიწაზე ეს სიტყვები ისმის, სანამ ადამიანებს ახსოვთ პარადოქსალური სახარებისეული არითმეტიკა, რომლის მიხედვითაც ერთი ადამიანი ყოველთვის ფასეული და მნიშვნელოვანია ოთხმოცდაცხრამეტზე, ადამიანის პიროვნებას ვერავინ მოსპობს და აქედან გამომდინარე ვერ შესძლებენ კაცობრიობის საბოლოო კოლექტივიზაციას, როდესაც მონობას თავისუფლებას დაერქმევა, უპიროვნო სარგებლისადმი დაქვემდებარებას – უფლებები, ხოლო საპყრობილეს – მიწიერი სამოთხე.
საშინელებაა, რომ ბევრს ჯერ კიდევ არ ესმის უბრალო ჭეშმარიტება: მხოლოდ ერთ რამეს შეუძლია წინ აღუდგეს ტოტალიტარიზმის ყოველგვარ სახეობას დედამიწაზე –რწმენას ღმერთისა, რომელმაც ადამიანი შექმნა თავის ხატებად და მსგავსებად და მოუწოდა მას თავისუფლებისა და მარადიულობისაკენ. მხოლოდ რწმენა და სხვა არაფერი. ჩვენი ეპოქის დისკუსიის მთავარი თემა რელიგიური და რელიგიის შესახებაა; თანამედროვეობის ყველა საშინელი პრობლემის რელიგიური მსოფლმხედველობის სიღრმეებთან კავშირის არ გაგება და არდანახვა იგივეა, რაც სირაქლემასავით ფრთისქვეშ თავის დამალვა. მოყვასი თუ შორეული? ადამიანი თუ კაცობრიობა? საიდან დავიწყოთ, ვისი სახელით ვიღვაწოთ? – აი კითხვები, რომლებზედაც ადრე თუ გვიან პასუხის გაცემა მოუწევს მთელს კაცობრიობას.

 

რუსულიდან თარგმნა ნანა ბაღათურიამ

მასალა აღებულია http://lib.ge დან

მართმადიდებლური გარდამოცემის შესახებ

ბერი პაისი

“იესო ქრისტე გუშინ და დღეს და იგი თავადი არს უკუნისამდე”

– წმიდა მამაო, ხშირად გვესმის “ეკლესიის განახლების” შესახებ, თითქოსდა ეკლესია მართლაც დაბერდა და მას განახლება ესაჭიროება...

– დაბერდა? ასე ნამდვილად არ არის! თვით ისინიც კი, ვინც ღვთისმოსავი არ არის, მაგრამ ცოტაოდენი აზროვნების უნარი აქვს, ახალი, თანამედროვე ნაკეთობებით არ ინტერესდებიან და ძველს ეძებენ. მაგალითად, ახლადდაწერილ ხატებს ეს ადამიანიები ხელს არ მოკიდებენ, მათ ძველი ხატების ღირსება ესმით. თუკი უბრალო წამოსახვის მქონე ადამიანები ასე იქცევიან, მაშინ ღვთისმოსავებზე რაღა ითქმის?! ამ შედარებიდან აშკარაა, თუ რამდენად მცდარია „ეკლესიის განახლების“ და მსგავსი საგნების შესახებ საუბარი. თუ დღეს ადამიანი ცდილობს, რამენაირად გარდამოცემა დაიცვას – შეინახოს მარხვა, დღესასწაულებზე არ იმუშაოს, იყოს ღვთისმოსავი, მაშინ ზოგიერთი იტყვის: „ის რა, მთვარიდან ჩამოვიდა? ეს ყველაფერი ხომ წარსულის გადმონაშთებია! დღეს ისინი მოძველდა!“ თუ მათ გონზე მოყვანას შეეცდები, გიპასუხებენ: „შენ რომელ დროში ცხოვრობ? ყოველივე ამან თავის დრო მოჭამა!“ თანდათანობით იქამდე მიდიან, რომ ეკლესიის გარდამოცემას, როგორც ზღაპარს ისე უყურებენ. წმ. წერილი კი რას ამბობს: „იესო ქრისტე გუშინ და დღეს და იგი თავადი არს უკუნისამდე“. თუ ადამიანს გარდამოცემის შესრულება არ სურს, მაშინ ეს მაინც უნდა თქვას „ვცოდე ღმერთო!“ მაშინ ღმერთი შეიწყალებს ამ ადამიანს , მაგრამ დღეს , როდესაც ადამიანს რაღაც სისუსტე აქვს, იგი ცდილობს, თავისი ახლობელიც ამ სისუსტისაკენ მიიზიდოს, რადგან, როდესაც მოყვასი იმავე სისუსტეს მოკლებულია, ეს ამხელს ცოდვილს. აიღე ეშმაკეული და იგი სულიერ გარემოში მოათავსე, ნახავ, რომ იგი ისე აცქმუტდება, თითქოს ეკლებზე იჯდეს. ეს იმიტომ, რომ სულიერი გარემო აღაშფოთებს მას. ასევე არიან ისინი, ვინც ცოდვაში ცხოვრობენ – სხვათა სწორი ცხოვრება აღაშფოთებს და ამხელს მათ. ისინი ცდილობენ საკუთარი სინდისის ხმა ჩაახშონ და გადმონაშთების შესახებ ამ სუსლელეებს სწორედ ამიტომ ლაპარაკობენ. თვით მარადიულ ღირებულებებსაც კი მოძველებულად თვლიან და ცდილობენ, ისინი ყოველგვარი უწესობით შეცვალონ. ქვეყანაზე უდიდესი გახრწნილებაა გამეფებული! სულიერი სილამაზე სიმახინჯედაა მიჩნეული, ანუ ერის ადამიანებისათვის ეს სულიერი სილამაზე ერულად ულამაზოდ ითვლება.

შეხედე, დღეს ეკლესიას ებრძვიან, მის დანგრევას ცდილობენ! კარგი, დავუშვათ, რომ ადამიანებს სარწმუნოება არა აქვთ. დავუშვათ, ისინი სხვებს უღმერთობას ასწავლიან, მაგრამ როგორ შეუძლიათ მათ, არ დაინახონ ის სიკეთე, რომელსაც ეკლესია ხალხს აძლევს. როგორ კადრულობენ, მის წინააღმდეგ რომ ილაშქრებენ? ამაში უდიდესი ბოროტებაა. მაგალითად, როგორ შეუძლიათ, არ აღიარონ, რომ ეკლესია ზრუნავს ბავშვებზე, ეხმარება მათ იმაში, კეთილი ადამიანები გახდნენ და არა ავაზაკები. ისინი კი ბავშვებს ბოროტებისკენ უბიძგებენ, ხელს უხსნიან მათ, ვინც ბავშვებს ხრწნის. მაგრამ რას ასწავლის ახალგაზრდებს ეკლესია? რომ იყვნენ გონიერნი, პატივი სცენ უფროსებს, წმიდად დაიცვან თავი და საზოგადოებში ნამდვილი ადამიანებივით იქცეოდნენ. მაგრამ მიუხედავად იმისა, რომ ეკლესიის დანგრევას ცდილობენ, ყველაფერი კვლავ თავის ადგილს დაიკავებს. რუსეთში, ჯერ კიდევ უღმერთობის ხანაში, ერთი მოხუცი ქალი მოვიდა ეკლესიაში, იგი მუხლებზე დაემხო და ლოცვა დაიწყო. ამ დროს  ტაძარში იმყოფებოდა კიდევ ერთი ქალი. ახალგაზრდობის მიუხედავად იგი უკვე ცნობილი მეცნიერ–მუშაკი იყო. როდესაც დაინახა, როგორც ლოცულობდა მოხუცი, მან თქვა: ეს დიდი ხნის გარდასული დროის ამბავია“. მაშინ მოხუცმა ქალმა მიუგო: „აი სწორედ ამ ადგილას, სადაც ახლა მე ვლოცულობ და ვტირი, ტირილი შენ მოგიწევს. თქვენი დრო, შვილო მიდის და მოდის, ახლა არის და ხვალ დავიწყებას მიეცემა, ხოლო ქრისტიანობა არასოდეს დაძველდება“.

კონსტანტინე დიდი და ქრისტიანობა

კულტურული და რელიგიური კრიზისი, რასაც რომის იმპერია განიცდიდა IV საუკუნეში, წარმოადგენს ერთ–ერთ უმთავრეს მოვლენას, რომელსაც კი ოდესმე განიცდიდა მსოფლიო ისტორია. ძველი წარმართული კულტურა დაეჯახა ქრისტიანობას, კონსტანტინე დიდის მიერ აღიარებულს IV საუკუნეში, რომელიც იმავე საუკუნის დასასრულს თეოდოსი დიდის მიერ სახელმწიფო რელიგიად იქნა გამოცხადებული. შეიძლება მოგვეჩვენოს, რომ ეს ორი ელემენტი, წარმართობა და ქრისტიანობა, ერთმანეთისგან სრულიად განსხვავებული საფუძვლების მქონე, ვერასოდეს მიაღწევდნენ თანხმობას და გამორიცხავდნენ ერთმანეთს, მაგრამ რეალობამ სხვა რამ დაგვანახა –ქრისტიანობა და წარმართული ელინიზმი შეირწყნენ, მეტნაკლებად ერთ მთლიანობად ჩამოყალიბდნენ და შექმნეს ქრისტიანულ–ბერძნულ–აღმოსავლური კულტურა, რომელმაც ბიზანტიური კულტურის სახელწოდება მიიღო, რომლის ცენტრიც გახდა რომის იმპერიის ახალი დედაქალაქი  – კონსტანტინოპოლი.

იმპერიაში ახალი მდგმოარეობის დამყარება დაკავშირებულია უმთავრესად კონსტანტინე დიდის სახელთან. მისი მმართველობის დროს ქრისტიანობა ოფიციალური აღიარების მყარ საფუძვლებზე დადგა, ადრინდელი წარმართული იმპერია ქრისტიანული იმპერია გახდა.

ჩვეულებრივ, ისტორიაში ხალხების თუ სახელმწიფოების ქრისტიანობაზე მოქცევა ხდებოდა მათი ისტორიული ცხოვრების პირველი ნაბიჯებისას, როდესაც ასეთი სახელმწიფოების წარსულს ჯერ კიდევ არ ჰქონდა შექმნილი მყარი, ჩამოყალიბებული საფუძვლები, ან კიდევ, არსებობდა მხოლოდ უხეში პრიმიტიული ცხოვრების წესი.მსგავს შემთხვევაში უხეში წარმართობიდან ქრისტიანობაზე გადასვლას თემში ან სახელმწიფოში არ შეიძლებოდა არ გამოეწვია ღრმა კრიზისი. სწორედ ამგვარი პერიოდი იყო რომის იმპერიაში V საუკუნე. იმპერიას, რომელსაც გააჩნდა მრავალსაუკუნოვანი მსოფლიო კულტურა, იმპერიას, რომელმაც თავისი დროისათვის სახელმწიფოებრიობის უმაღლეს დონეს მიაღწია, წარსულის საწინააღმდეგო გზაზე დადგომით, უფრო ხშირად კი მისი საერთოდ უარყოფით, უნდა განეცადა უმძაფრესი კირიზისი. ძველი წარმართული სამყარო, ყოველ შემთხვევაში რელიგიურ სფეროში, უკვე ვერ აკმაყოფილებდა ადამიანთა მოთხოვნილებებს. წარმოიშვნენ ახალი კითხვები, ახალი სურვილები, რომლებზეც პასუხის გაცემაც, მთელი რიგი მიზეზების გამო, მხოლოდ ქრისტიანობამ შეძლო.

როდესაც მსგავსი მნიშვნელობის პერიოდში გამოჩნდება რომელიმე ისტორიული სახე, რომელმაც მნიშვნელოვანი როლი ითამაშა მოვლენების განვიათარებაში, მაშინ რა თქმა უნდა, ისტორიულ მეცნიერებაში ამ პიროვნებასთან და ეპოქასთან დაკავშირებით ჩნდება მთელი რიგი ლიტერატურა, რომელნიც ცდილობენ ჩაწვდნენ ამ პიროვნების სულიერი ცხოვრების საიდუმლოებებს და შეაფასონ მისი ისტორიული როლი მოცემულ პერიოდთან მიმართებაში. IV საუკუნეში ასეთ პიროვნებას კონსტანტინე დიდი წარმოადგენდა. ის დაიბადა ქალაქ ნაისში. მამის, კონსტანტინე ხლორის მხრიდან ის სავარაუდოდ მიეკუთვნებოდა ილირიულ თემს. მისი დედა ელენე იყო ქრისტიანი, რომელიც შემდგომში ეკლესიამ წმინდანად შერაცხა. დედოფალი ელენე ახორციელებდა მომლოცველობას პალესტინაში, სადაც გადმოცემის თანახმად, მან იპოვა ჯვარი, რომელზედაც გააკრეს ქრისტე. როდესაც 305 წელს დიოკლეტიანემ და მაქსიმიანემ, მათ მიერ დამყარებული მდგომარეობის თანახმად, დათმეს იმპერატორების წოდება და პირადი ცხოვრება დაიწყეს, იმპერატორები გახდნენ გალერიანე აღმოსავლეთში და კონსტანცი, კონსტანტინეს მამა, დასავლეთში, მაგრამ მომდევნო წელს კონსტანცი ბროტანეთში გარდაიცვალა და მასზე დაქვემდებარებულმა მეომრებმა მისი შვილი, კონსტანტინე გამოაცხადეს იმპერატორად. ამ დროს გალერიანეს წინააღმდეგ რომში უკმაყოფილებამ იფეთქა, სადაც აჯანყებულმა მოსახეობამ და მეომრებმა გალერიანეს ნაცვლად, იმპერატორად მაქსენტიუსი გამოაცხადეს, რომელიც გადამდგარი იმპერატორის, მაქსიმიანეს შვილი იყო. დაიწყო შინაომების პერიოდი, რომლის დროსაც გარდაიცვალნენ მაქსიმაინე და გალერიანე. საბოლოოდ, კონსტატნტინემ, შეუერთდა რა ერთ–ერთ ახალ იმპერატორს ლიცინიუსს, გადამწყვეტ ბრძოლაში , რომთან ახლოს, დაამარცხა მაქსენტიუსი, რომელიც გაქცევის დროს ჩაიძირა ტიბრში. გამარჯვებული იმპერატორები, კონსტანტინე და ლიცინიუსი, წავიდნენ მილანში, სადაც დაამტკიცეს ცნობილი მილანის ედიქტი, რომელზედაც საუბარი ქვემოთ გვექნება. იმპერატორებს შორის თანხმობა მხოლოდ მცირე ხნით შენარჩუნდა. მათ შორის გაჩაღდა ომი, რომელშიც აბსულუტური გამარჯვეება კონსტანტინემ მოიპოვა. 324 წელს ლიცინიუსი მოკლეს და კონსტანტინე იმპერიის ერთპიროვნული მმართველი გახდა.

  ორი  მოვლენა კონსტანტინეს მმართველობის დროს, რომელსაც უმნიშვნელოვანესი გავლენა იქონია მსოფლიო ისტორიის შემდგომ განვითარებაში, იყო ქრისტიანობის ოფიციალური აღიარება და დედაქალაქის ტიბრის სანაპიროდან ბოსფორის სანაპიროზე,ძველი რომიდან „ახალ რომში“ – კონსტანტინოპოლში გადატანა იყო.

კონსტანტინეს პერიოდში ქრისტიანობის მდგომარეობის შესასწავლად მკვლევარებმა განსაკუთრებული ყურადღება გაამახვილეს ორ საკითხზე: კონსტანტინეს მოქცევასა და მილანის ედიქტზე.

კონსტანტინეს მოქცევა

კონსტანტინეს მოქცევაში ისტორიკოსებს და ღვთისმეტყველების განსაკუთრებით აინტერესებთ მისი მოქცევის მიზეზები. რატომ გადაიხარა კონსტანტინე ქრისტიანობის სასარგებლოდ? მოცემულ მოვლენაში უნდა დავინახოთ კონსტანტინეს ბრძნული პოლიტიკური აქტი, რომლისთვისაც ქრისტიანობა პოლიტიკური მიზნების მიღწევის საშუალება იყო, თუ კონსტანტინე გადავიდა ქრისტიანობის მხარეს  მისი შინაგანი რწმენის შედეგად? თუ საბოლოოდ, კონსტანტინეს მოქცევის პროცესში მასზე გავლენა მოახდინეს როგორც პოლიტიკურმა, ასევე შინაგანმა მომენტებმა?

მთავარი გართულება ამ საკითხის გადაწყვეტაში იმ ურთიერთსაწინააღმდეგო ჩვენებებშია, რომელიც ამ საკითხისადმი წყაროებმა დაგვიტოვა. ქრისტიანი ავტორის ევსევი კესარიელის მიერ გადმოცემული კონსტანტინე საერთოდ არ ჰგავს წარმართი ავტორის სოზემენეს მიერ აღწერილ იმავე პირს. ამიტომაც ისტორიკოსები, რომლებიც მუშაობენ კონსტანტინეს საკითხზე, პოულობენ მდიდარ საფუძვლებს ამ ბუნდოვანი საკითხის საკუთარი შეხედულებით შეფასებისათვის. ფრანგი ისტორიკოსი ბუარიე თავის ნაშორმში „წარმართობის დაცემა“ წერს: საუბედუროდ, როდესაც ჩვენ საქმე გავაქვს დიდ პიროვნებებთან, რომლებიც ისტორიაში უმნიშვნელოვანეს როლს თამაშობენ, მათი ქცევის განმარტებისას ვერ ვკმაყოფილდებით ძალზედ ბუნებრივი განმარტებებით, რადგან მათ არაჩვეულებრივი ადამიანების რეპუტაცია აქვთ, ჩვენ არასოდეს არ გვინდა დავიჯეროთ, რომ ისინი მოქმედებდნენ ისევე, როგორც ჩვენ ყველა. ჩვენ ვეძებთ დაფარულ მიზეზებს მათი ყველაზე უბრალო ქმედებებში… იგივე მოხდა კონსტანტინესთან დაკავშირებითაც. იქმნებოდა ისეთი მტკიცებულებები, თითქოს ამ დიდ პოლიტიკოსს უნოდოდა ჩვენი მოტყუება, რომ რაც უფრო მეტი სიმხურვალით ეძლეოდა ის რწმენის საკითხებს  და საკუთარ თავს ჭეშმარიტ მორწმუნედ აცხადებდა, მით უფრო მეტად ცდილობდნენ ევარაუდათ, რომ ის იყო ინდენფერენტული, სკეპტიკოსი, პიროვნება რომელიც სინამდვილეში რომელიმე კულტს მხოლოდ იმის მიხედვით ანიჭებდა უპირატესობას, საიდანაც უფრო მეტი სარგებლის მიღება შეეძლო.

მრავალი წლის განმავლობაში დიდი გავლენა ჰქონდა გერმანელი ისტორიკოსის იაკობ ბრუკჰარდტის სკეპტიკურ შეხედულებას კონსტანტინეზე, რომლიც მან გამოთქვა თავის ბრწყინვალე ნაშრომში „  კონსტანტინე დიდის ეპოქა“. მისი შეხედულებით კონსტანტინე გენიალური, პატივმოყვარეობითა და ძალაუფლებისკენ ლტოლვით შეპყრობილი პიროვნებაა,რომელმაც ყველაფერი მსხვერპლად გაიღო თავისი გეგმების განსახორციელებლად. „ხშირად ცდილობდნენ, –წერს ბრუკჰარდტი, – „ შეაღწიონ კონსტანტინეს რელიგიურ ცნობიერებაში და გამოიკვლიონ მისი რელიგიური შეხედულებების  ცვლილების სავარაუდო სურათი, ეს სრულად უაზრო შრომაა ამ გენიალური პიროვნებისადმი, რომელსაც პატივმოყვარეობა და ძალაუფლების წყურვილი არ უტოვებდა არცერთ მშვიდ საათს. აქ საუბარიც არ უნდა იყოს ქრისტიანობაზე ან წარმართობაზე, რელიგიურობასა და არარელიგიურობაზე, ასეთი ადამიანი თავისი არსებით აბსოლუტურად არარელიგიურია. თუ ის, თუნდაც გაელვებით, მაინც დაფიქრდება საკუთარ რელიგიურ ხედვაზე, მაშინ ეს ფატალიზმი იქნება“. „ ეს „ სასიკვდილოდ ეგოისტი, მიხვდა რა, რომ ქრისტიანობაში არის მსოფლიო ძალა, ხელმძღვანელობდა სწორედ ამ მოსაზრებით, რაც წარმოადგენს სწორედ მის დიდ დამსახურებას. მაგრამ ეს უკანსაკნელი გარანტიებს წარმართებსაც აძლევდა. ამ მიუწვდომელ ადამიანთან რაიმე სისტემის ძებნა უაზრობაა, გვხვდება მხოლოდ შემთხვევითობა. კონსტანტინე – ეგოისტი შინდისფერ სამოსში, რომელიც ყველაფერს რასაც აკეთებს, მიმართავს თავისი ძალაუფლების გასაძლიერებლად.“. ბრუკჰარდტის შეხედულებით ევესვის „კონსტანტინეს ცხოვრების აღწერა“, რომელიც წარმადგენს  ამ პიროვნებაზე უმთავრეს წყაროს, არასანდოა. აი, რამდენიმე სიტყვით ბრუკჰარდტის მსჯელობიდან კონსტანტინეზე, რომელიც არ ტოვებს არანაირ ადგილს იმპერატორის რელიგიური მოქცევისათვის.

სხვა საფუძვლებზე დაყრდნობით, გერმანელი ღვთისმეტყველი ჰარნაკი საკუთარ გამოკვლევაში „ქრისტიანობის ქადაგება და გავრცელება პირველ სამ საუკუნეში“ მიდის იგივე დასკვნამდე. შეისწავლა რა ქრისტიანობის მდგმომარეობა იმპერიის სხვადასხვა პროვინციაში და მიუხდევავდ იმისა, რომ აღაირა იმპერიაში ქრისტიანთა ზუსტი რაოდენობის დადგენის შეუძლებლობა იმ დროისათვის, მივიდა დასკვნამდე, რომ მეოთე საუკუნისათვის ქრისტიანები უკვე საკმაოდ მრავალრიცხოვანნი იყვნენ და სახელმწიფოსათვის მნიშვნელოვან ფაქტორის წარმოადგენდნენ. ეს მაშინ, როდესაც ისინი ჯერ კიდევ არ წარმოადგენდნენ მოსახლეობის უმრავლესობას. ჰარნაკის შენიშვნით, რაოდენობა და გავლენის ძალა ყოველთვის არ ემთხვევა ერთმანეთს. მცირე რაოდენობამ შეიძლება ისარგებლოს ძალზედ დიდი გავლენით, თუ ის ეყრდნობა მმართველ კლასს, და დიდ რაოდენობას მნიშვნელობა არ ექნება, თუ ის შედგება დაბალი წრის საზოდაგოებისგან, ძირითადად სოფლის მოსახლეობისგან. ქრისტიანობა ქალაქის რელიგია იყო: რაც მეტი ქალაქი იქნებოდა, სავარაუდოდ პირდაპირ პროპორციული იქნებოდა ქრისტიანთა რაოდენობაც. ეს დიდი უპირატესობა იყო. ამასთან ქრისტიანობამ ღრმად შაეღწია პროვიონციულ რეგიონებშიც. ეს ჩვენ ზუსტად ვიცით მცირეაზიურ პროვინციებთან მიმართებში და უფრო შორსაც – სომხეთში, სირიასა და ეგვიპტეში, პალესტინის მნიშვვნელოვან ნაწილში და ასევე ჩრთილოეთ აფრიკაში.

დაჰყო რა იმპერიის პროვინვციები ოთხ ნაწილად ქრისტანობის გავრცელების მაღალი თუ დაბალი ხარისხით მიხედვით,მათი ცალცალკე განხილვის შემდეგ ჰარნაკი მიდის დასკვნამდე, რომ მთავარ ცენტრს ქრისტიანული ეკლესიისა IV საუკუნეში იყო მცირე აზიაში. გალიაში წასვლამდე კონსტანტინე მრავალი წელი ცხოვრობდა ნიკომედიაში დიოკლეიანეს სასახლეში. მცირეაზიული შთაბეჭდილებები თან გაჰყვა მას გალიაში და ის პოლიტიკურ შეხედულებებში გარდაისახა, რომელთაც მიიყვანეს გადამწყვეტ დასკვნამდე:  მას შეეძლო დაყრდნობიოდა მტკიცე და ძლიერ ეკლესიას და ეპისკოპატს. მთავარი საკითხი არის იმაში, გაიმარჯვებდა თუ არა ეკლესია კონსტანტინეს გარეშე. ფაქტია, რომ ვინც არ უნდა ყოფილიყო საიმპერატორო ტახტზე, ყოველ მომდევნო ათ წელიწადში უფროდაუფრო  შესაძლებელი იყო კონსტანტინედ გახდომა. ყოველ შემთხვევაში, მცირე აზიაში ქრისტიანობის გამარჯვება კონსტანტინეს პერიოდამდე იყო გადაწყვეტილი, სხვა მხარეებში კი უკვე შექმნილი იყო ამის საფუძვლები. არ იყო აუცლებელი რაიმე განსაკუთრებული გააზრება, არანაირი აუცილებლობა ომისკენ ზეციური მოწოდებისა, რომ საქმით განხორციელებულიყო ის , რაც უკვე მომწიფებული იყო. საჭირო იყო მხოლოდ საზრიანი და ძლიერი პოლიტიკოსი, რომელსაც ამავდროულად გააჩნდა შინაგანი ლტოლვა რელიგიური განცდებისაკენ. ასეთი ადამიანი იმ დროისათვის აღმოჩნდა კონსტანტინე. მის გენიალობას წარმოადგენს ის, რომ მან ნათლად ამოიცნო და სწორა გაიგო ის, რაც უნდა მომხდარიყო.

როგორც ჩანს, ჰარნაკის შეხედულებით კონსტანტინე წარმოადგენს მხოლოდ გენიალურ პოლიტიკოსს. ამასთან შენიშვნის სახით უნდა ითქვას, რომ თუნდაც ძალზედ მიახლოებითი სტატისტიკური მეთოდი იმ პერიოდისათვის, თითქმის არ არსებობას. მით უმეტეს, რომ უკვე მრავალი მეცნერი აღიარებს, რომ კონსტანტინეს დროს წარმართობა წარმმართველი ძალა იყო საზოგადეობაში და მთვრობაშიც  და რომ ქრისტაინები უმცირესობაში იყვნენ. პროფესორ ბოლოტოვისა და სხვათა გათვლებით, „ შასაძლებელია, რომ კონსტანტინეს პერიოდისთვის ქრისტიანული მოსახლეობა უტოლდებოდეს  მთელი მოსახლეობის 1/10–ს, თუმცა შესაძლებელია, რომ ეს რიცხვიც შესამცირებელი იყოს“. ამ დასკვნას დღეს მრავალი მეცნიერი აღიარებს. და თუ ეს ასეა, მაშინ პოლიტიურმა თეორიამ კონსტანტინესა და ქრისტიანობის მიმართებაში, კრახი უნდა განიცადოს. პოლიტიკოსს არ შეეძლო თავისი დიდი გეგმების აშენება მოსახლეობის მხოლოდ მეათედზე დაყრდნობით, რომელიც როგორც ცნობილია, არც  კი ერეოდა პოლიტიკაში.

ფრანგი ისტორიკოსის, „რომაელთა ისტორიის“ ავტორის, დურუის წარმოდგენაში, რომელიც ნაწილობრივ ბრუკჰარდტის გავლენას განიცდიდა, კონსტანტინეს მოქცევის შეფასებისას ჩნდება რელიგიური მხარეც.დურუის სიტყვებით, კონსტანტინემ ადრევე გაიგო, რომ ქრისტიანობა თავისი მოძღვრებით შეესაბამებოდა მის საკუთარ რწმენას ერთი ღმერთის შესახებ“. მაგრამ მიუხდევად ამისა, კონსტანტინესათვის პოლიტიკა აღმატებულ როლს ასრულებდა. „ჩვენ შევეცადეთ,  – ამთავრებს დურუი, – შეგვეღწია კონსანტინეს სულის სიღრმეებში და იქ ვიპოვეთ უფრო მეტად პოლიტიკა, ვიდრე რელიგია“.

1913 წელს მილანის ედიქტიდან 1600 წლის გასვლასთან დაკავშირებით შექმნილ მრავალ პუბლკაციათაგან აღსანიშნავია ორი: ე. შვარცისა და კრებსის ავტორობით.

შვარცი ამტკიცებდა, რომ კონსტანტინემ გამოცდილი პოლიტიკოსის ეშმაკოიბრივი განჭვრეტით გაიაზრა ის მნიშვნელობა, რასაც ეკლესიასთან  კავშირი მოუტანდა მსოფლიო მონარქიის შესაქმენლად, რომლის აშენებასაც ის აპირებდა, და მას ჰქონდა გამბედაობა და ენერგია შეექმნა ასეთი კავშირი საპირისპიროდ ტრადიციული ცეზარიზმისა. კრებსი წერდა, რომ ყველა ნაბიჯი კონსტანტინესი ქრისტიანობისაკენ, წარმოადგენდა მხოლოდ მეორად მიზეზს ეკლესიის გამარჯვების დაჩქარებისა, ძირითადი მიზეზი კი თავად ქრისტიანობის ზებუნებრივ ძალაში მდგომარეობდა.

მკვლევართა შეხედულებები ამ საკითხთან დაკავშირებით ძალზედ განსხვავებულია . პ. ბატიფოლი იცავდა კაონსტანტინეს მოქცევის ჭეშმარიტებას. ჟ. მორისი, ნუმიზმატიკის კონსტანტინეს ეპოქის ცნობილი მკვლევარი, შეეცადა კონსტანტინეს მოქცევის სასწაულებრივი ელემენტის მატრელიალიზებას. გ. ბუასიე აღნიშნავდა, რომ კონსტანტინესათვის, როგორც სახელმწიფო მოხელისათვის ქრისტიანობისკენ მიმხრობა, რომლებიც იმპერიაში უმცირესობას წარმოადგენდნენ, იქნებოდა სარისკო ექსპერიმენტი, ამიტომაც აუცილებელია დავუშვათ, რომ მან ეს რწმენის საფუძველზე მოახდინა. ფ.ლოტი იხრებოდა იმისკენ, რომ ეცნო ჭეშმარიტობა კონსტანტინეს მოქცევისა. ე. შტაინი წინ წევდა პოლიტიკურ მოტივებს. ის ასევე ამტკიცებდა, რომ კონსტანტინე გარკვეული დონით სპარსეთის სახელმწიფო რელიგიის – ზოროასტრიზმის გავლენის ქვეშ იმყოფებოდა. ა. გრეგუარი წერდა, რომ პოლიტიკა ყოველთვის პირველობს რელიგიაზე, განსაკუთრებით საგარეო პოლიტიკა.

არცთუ დიდი ხნის წინ ისტორიკოსებმა წამოაყენეს საინტერსო მცდლობა კონსტანტინე წაროედგინათ როგორც გამაგრძელებელი და შემსრულებელი სხვათა პოლიტიკისა, ვიდრე ქრისტიანობის ერთადერთ დამცველად. ა. გრეგუარის თანახმად, ლიცინიუსმა ჯერ კიდევ კონსტანტინემდე დაიწყო შემწყნარებლური პოლიტიკა ქრისტიანობისადმი. შენებეკი, გერმანელი ისტორიკოსი, იზიარებს გრეგუარის მოსაზრებას. ის მაქსტენციუსს განიხლიავდა როგორც ქრისტიანობის მცველს იმპერიის მის ნაწილში, ასევე პიროვნებად, რომელმაც შექმნა კონსტანტინეს მოდელის საფუძვლები.

არ შეიძლება კონსტანტინეს პოლიტიკური მოტივებსის უყურადღებოდ დატოვებაც. ამ უკანასაკნელსაც უნდა ეთამაშა თავისი როლი მის ქრისტიანობისადმი დამოკიდებულების  ჩამოყალიბებაში, რომელსაც შეეძლო მას ბევრ რამეში დახმარებოდა, თუმცა პოლიტიკური გეგმები არ გამხდარა მიზეზი კონსტანტინეს მოქცევისა. ეს უკნასკნელი მოექცა ქრისტიანად მისი შინაგანი რწმენის ძალით, რაც გაიზარდა და გაძლიერდა პოლიტიკური გავლენის ქვეშ. სწორედ ამაში მდგომარეობს კონსტანტინეს გენიალობა, რომ მან, ქრისტიანობის ჭაშმარიტმა თანამდგომმა, გაიგო რომ მომავალში სწორედ ქრისტიანობა იქნებოდა მთავარი გამაერთიანებელი  ელემენტი მრავალეთნიკურ იმპერიაში. „მას უნდოდა, – წერს ტრუბენცკი, – განემტკიცწებინა სახელმწიფოს ერთიანობა ერთიანი ეკლესიის მეშვეობით“.

კონსტანტინეს მოქცევა უკავშირდება ცნობილ გადმოცემას მაზე ჯვარის გამოჩენისა, როდესაც კონსტანტინე მაქსტენციუსს ეომებოდა. მისი მოქცევის მიზეზად დასახელებულია სასწაული, თუმცა წყაროები ამის შესახებ დიდ უთანხმოებას იწვევენ. უძველესი მოწმობა სასწაულებრივი გამოცხადებისა ეკუთვნის კონსტანტინეს ქრისტიან თანამედროვეს ლაქტენციას, რომელიც თვის თხზულებაში  „მდევნელთა სიკვდილის შესახებ“ ამბობს მხოლოდ სიზმარზე, რომელიც კონსტანტინემ იხილა, რომ მას ფარზე უნდა გამოესახა ქრისტეს ზეციური ნიშანი. ცაზე ჯვრის გამოსახვაზე ლაქტენციასთან სიტყვაც არაა ნათქვამი.

სხვა თანამედროვე კონსტანტინესი, ევსევი კესიარიელი, ორჯერ ეხება კონსტანტინეს მაქსტენციუსთან გამარჯვების ეპიზოდის. უფრო ადრეულ თხზულებაში „ეკლესიის ისტორია“ ევსევი მხოლოდ აღნიშნავს, რომ კონსტანტინემ, მიდიოდა რა რომის დასაცავად, ლოცვისას აღიარა ზეციური ღმერთი და მისი სიტყვა, ყველას მხსნელი, იესო ქრისტეო. როგორც ჩანს, არც სიზმარზე, არ რამე  ფარზე გამოსახულ ნიშნებზე აქ არაფერია ნათქვამი. თავის სხვა ნაშრომში “კონსანტინეს ცხოვრების აღწერა“, რომელიც მაქსტენციუსზე გამარჯვებიდან 25 წლის შემდგე გაიწერა, გვაძლევს ფიცით დამტკიცებულ ცნობას, თავად იმპერატორის მიერ თქმულს, ცნობილ გადმოცემას იმაზე, რომ კონსტანტინემ ლაშქრობის დროს ცაზე ჯვრის ნიშანი დაინახა წარწერით – „ამით სძლიე“. თავზარი დაეცათ კონსტანტინეს და მის ჯარისკაცებს. იმავე ღამეს კონსტანტინეს ძილში თავად ქრისტე გამოეცხადა ჯვრით ხელში და უბრძნა ჯვრის დამზადება და ამ ნიშნით მტრის წინააღმდეგ გამოსვლა. დილით იმპერატორი მოყვა სასწაულებრივ გამოცხადებაზე, დაუძახა ხელოსნებს და უბრძანა მათ მის მიერ აღწერილი ნიშნის დამზადება, რომელიც ცნობილია labarum ის სახელით.

ხატი, მარადისობის სარკმელი, ნაწილიIV

3. ფუნდამენტური განსხვავება: ხატი – მყოფობის ღვთისმეტყველებაა

სერიოზული განხეთქილება აღმოსავლეთისა და დასავლეთის ეკლესიების ღვთაებრივი ხელოვნების კონცეფციებს შორის ღრმა გაუგებრობიდან მომდინარეობს. ხატი, უხილავის ხილული სახე, თავისთავად ვერ იარსებებს. ის მხოლოდ საშუალებაა, რომელსაც მივყავართ საგანთა არსისაკენ. აღმოსავლეთისთვის ის არის პიროვნული მყოფობის საიდუმლოება, რაც დაადასტურა 869/870 წ.წ. დიდმა საეკლესიო კრებამ: „იმას, რასაც სახარება გვეუბნება სიტყვით, ხატი გვიჩვენებს და იქ მყოფად გვაქცევს.

ჯვარცმა (XV ს. რუსული ხატი)

ორმა და-ეკლესიამ, დიდხანს იცხოვრა ერთობაში, მაგრამ ნელ-ნელა დაშორდა იმ საკითხშიც, რაშიც გამოიხატება ხატის არსი: მყოფობის ღვთისმეტყველებაში.

უფრო მნიშვნელოვანი ის არის, რომ აღმოსავლეთი და მის კვალდაკვალ რომანული ხელოვნება ღვთის დიდებას სცემს თაყვანს, ტანჯვისა და სიკვდილის დამთრგუნველის – ქრისტეს ღირსებას (გავიხსენოთ ბიზანტიური პანტოკრატორი ან ვეზელში (Vezele) მოზეიმე ქრისტე ლა შარიტე-სიურ-ლუარი (La Charite-sur-Loire) და სხვ.), დასავლეთი კი ჯვრის კვარცხლბეკთან დარჩა. ამაში შეიძლება დავანახოთ ჯვაროსანთა მიერ წმიდა მიწისა და მაცხოვრის საფლავის გაცნობის შედეგი. აღმოსავლეთის ადამიანები, რომლებიც ყოველთვის იქ ცხოვრობდნენ, სწრაფად გადაერთნენ მომხდარი მოვლენის ტრაგიკულობიდან მისი არსის წვდომისკენ. ამიტომ ჯვარცმის ხატი სევდასა და მიტოვებულობას კი არ გამოხატავს, არამედ პირველ რიგში მყოფობაზე მოწმობს. სრულიად სხვა ემოციას, პირველ რიგში სიცარიელის შეგრძნებას აღძრავს, თუ დიდხანს შეჰყურებ, გრიუნევალდის ცნობილ საკურთხევლისათვის განკუთვნილ გამოსახულებას, რომელიც გამოხატავს არსებობის სისასტიკესა და განკაცებულის დამცრობას. ერთის მხრივაა მყოფობა, მეორეს მხრივ არყოფნა.

ხატებზე ჯვარცმულს არა აქვს ტკივილისაგან დაკრუნჩხული ხელები და წინა პლანზე მოწამის ტანჯვა კი არ არის, არამედ მეფური სიდიადე და სიმშვიდე. „ვუყურებ ჯვარცმულ ქრისტეს და ვხედავ მეუფეს!“ – აღმოხდა წმ. იოანე ოქროპირს. ფართოდ გაშლილი მკლავები, გვერდზე გადაწეული თავი და გადახრილი სხეული წარმოაჩენს ჯვარზე აღვლენილ მსხვერპლს და ხაზს უსვამს ქრისტეს უკანასკნელ სიტყვებს „აღსრულდა“ (ინ. 19,30), და აგრეთვე: „და მე ოდეს ავმაღლდე ქუეყანით, ყოველნი მოვიზიდნე ჩემდა. ხოლო ამას რაი იტყოდა, აუწყებდა, რომლითა სიკუდილითა ეგულებოდა სიკუდილად“ (ინ. 12,32-33).

მათიას გრიუნევალდი. XVI ს.

გრიუნევალდის ქრისტე მძლავრი დრამატიზმითა და ემოციონალობითაა გამოსახული. ის კიდია ჯვარზე და მიზიდულია მიწისაკენ მკვდარი სხეულის სიმძიმით, რომელსაც ხრწნილების მომწვანო ელფერიც კი დაკრავს!

მაგრამ დავუბრუნდეთ მართლმადიდებელ ხატწერას, რომელიც, პირველ რიგში მიმართულია არა ემოციებისკენ, არამედ სულისკენ, ხაზს უსვამს ღმერთკაცის კენოზისს (დამცირება, თვითდაცლა), რომლის სხეულის მთლიანობა გვახსენებს უხრწნელობას.

მნიშვნელოვანია გავიგოთ, როგორ მივყავართ გრიუნევალდის სულით შესრულებულ ქრისტეს გამოსახულებას ღვთაებრივი განზომილების დავიწყებამდე.

ამგვარ სურათებზე ქრისტეს ღვთაებრიობას მთლიანად შთანთქავს მისი ადამიანურობა, ისე რომ ჩვენ მხოლოდ სასოწარკვეთილება დაგვრჩენია, არავითარი მინიშნებაც კი არ არის აღდგომაზე, რაც აცლის ჯვარს მაცოცხლებელ ძალას. დამეთანხმებით, არ არის საჭირო იყო ქრისტიანი, რომ წარმოსახო ადამიანური ტკივილი, და პირიქით, უნდა იყო ქრისტიანი, რათა დაინახო და გამოსახო ქრისტეს ჯვარცმაში აღდგომის დიდებულება.

დოსტოევსკის ცნობილ რომანში „იდიოტი“ თავადი მიშკინი, რომელიც შეძრა გოლბეინ უმცროსის სურათმა „საფლავში ჩასვენება“, მასზე გამოსახული დამახინჯებული ქრისტეთი გაშეშებული თვალებითა და ხრწნასმიცემული სხეულით, წამოიძახებს: „იცით, ამ სურათის შემყურემ, შეიძლება დაკარგო რწმენა!“

3. ზოგადი მონაცემები ხატის შესახებ

მომზადება და მასალა

ხატი, ზეცის სარკმელი, ხანგრძლივი მუშაობის შედეგად იქმნება, რაც დიდ მოთმინებას, გამოცდილებასა და ნიჭს მოითხოვს. ხატის ნივთიერება არ იცვლება, იგი ისეთივე რჩება, როგორც ღმერთმა შექმნა, ასე რომ ყველა გამოყენებული მასალა და შემადგენელი ნაწილი ან მინერალური, ან მცენარეული ან ორგანული წარმოშობისაა. ისინი მოწოდებული არიან კოსმიურ ფერისცვალებაში მიიღონ მონაწილეობა, ხატმწერის ამოცანა ხომ გრძნობადი რეალობის განსულიერებაა.

დაფა, რომელზეც იდება გამოსახულება, ხანგრძლივ დამზადებას საჭიროებს. მასზეა დამოკიდებული ნახატის დაცულობა ნებისმიერ ატმოსფერულ პირობებში. განსაკუთრებული მნიშვნელობა აქვს ხის მასალის შერჩევას: აქ მთავარია სიმკვრივე და გამძლეობა. დაფის უკანა მხარეს მაგარი ხის სოლები ჩაიჭედება, დაფა რომ არ დაიგრიხოს. დაფის წინა მხარე, რომელიც ნახატისთვისაა განკუთვნილი, ხშირად რამდენიმე მილიმეტრით ჩაღრმავებულია, ამასთანავე გარშემო რჩება 2-5 სმ ჩარჩო. ასეთი ჩაღრმავება უფრო ხშირად რუსულ ტრადიციაში გვხვდება, ვიდრე ბიზანტიურში, მას „კიდობანი“ ეწოდება. ამ სიტყვას, ჩვეულებრივ, წმიდა ნაწილებისთვის განკუთვნილ ლუსკუმას ან სკივრს უწოდებენ, რაც გვახსენებს, რომ ჩაღრმავების შედეგად წარმოქმნილი ჩარჩოს არსი მხოლოდ გამოსახულებითი ეფექტი კი არ არის, არამედ ისიც, რომ წმიდა გამოსხულება შენახულ იქნას „კიდობანში“.

ხარწერის ტექნიკა თავიდანვე ორი სახისა იყო, რაც ჯერ კიდევ ანტიკურ ხანაში შემუშავდა: ეს არის ე.წ. „ენკაუსტიკა“, რომელიც VIII ს. ბოლოდან (ხატმებრძოლეობის კრიზისის დასრულებიდან) ნელ-ნელა დავიწყებას მიეცა, და „ტემპერა“ (წებოვანი საღებავი კვერცხის ფუძეზე). მათ სულ უფრო მეტად უწევენ კონკურენციას მრეწველობის მიერ წარმოებული საღებავები, მაგრამ ტრადიციული მასალის განდევნა მაინც ვერ მოახერხეს.

დაფას „გრუნტავენ“ (ხატის დასაწერ ნიადაგს ამზადებენ) კურდღლის კანიდან დამზადებული წებოვანი მასტიკით, რომელზეც, როგორც წესი, წებოთივე გაჟღენთილ გაიშვიათებულ ქსოვილს აწებებენ. ქსოვილი ეხმარება საღებავს უკეთ დაედოს გრუნტზე, აგრეთვე იცავს ფერდადებულ ფენას დაზიანებისაგან – ბზარებისა და სხვა დაზიანებებისაგან. ეს მეთოდი პრაქტიკულად არ გამოიყენებოდა XIV ს-ის ბოლომდე და არცთუ ისე დიდი ზომის ბერძნულ ხატებზე, ან მკვრივი ხის დაფაზე დაწერილ ხატებზე, ქსოვილის გრუნტი ხშირად არ არსებობს.

იმავე წებოში სქლად მოზელილი ალებასტრის ან ცარცის ხსნარს შვიდ ფენად ადებენ გრუნტზე ან პირდაპირ დაფაზე. შემდეგ მას აშრობენ და აპრიალებენ, ამის შემდეგ შეიძლება ნახატის დაწყება. ნახატი ან სახელმძღვანელოდან აიღება ან ძველი ნიმუშის ასლი კეთდება. ამას ითხოვს გარდამოცემისადმი ერთგულება – ნამდვილობის გარანტია, რომელიც მიმართულებას აძლევს ხატმწერის შემოქმედებით ჩანაფიქრს.

შემდეგ მოოქროება. ხატის ფონს „ნათელს“ უწოდებენ. აქ გამოიყენება ყვითელი ან ვარდისფერი ოხრა, ხანდახან კი თეთრი ლაქი. ხშირად გამოიყენება ოქროს ფურცლები, რაც, დიდ დახელოვნებას მოითხოვს. შემდეგი ოპერაციაა – ნახატის დაფარვა კვერცხის გულით, რათა გასწორდეს კოლორიტი კონტურების დაზუსტებამდე და განცხადდეს მთელი ანსამბლი, ასე ვთქვათ, ხდება გამოსახულების ნივთიერი მატარებლის „დემატერიალიზაცია“. ხატმწერი ხელს არ აწერს ხატზე (თუმცა ამ წესიდან გამონაკლისებიც ხდება), მაგრამ ყოველთვის აკეთებს წარწერას, რომელიც მიანიშნებს ხატის არქეტიპის სახელს.

სანამ ხატს დაედება სანთლების ჭვარტლი და მტვერი, როგორც წესი, მას ფარავენ ოლიფის ლაქით – სელის ზეთით – ამბრის, ფისისა და კობალტის აცეტატის დანამატით, რომელიც იჟღინთება საღებავის ყოველ ფენაში და აკავშირებს მათ ერთმანეთთან.

მნიშვნელოვანია, რომ ხატმა, ახალი ქმნილების უხრწნელების ანარეკლმა, რომელიც განბრწყინდა აღდგომის დილას აღმდგარ მაცხოვართან ერთად, გაუძლოს დროის დამანგრეველ ზემოქმედებას.

როგორ იწერება ხატის წარწერა

წარწერა ხატს მყოფობას ანიჭებს. სახელში დამალულ ძალას ყველა თეისტური რელიგია და, აგრეთვე, მრავალი ძველი კულტურა აღიარებს. საკმარისია მოვიხსენიოთ ეგვიპტე, ჩინეთი, ებრაული სამყარო.

ძველი ეგვიპტელები სახელს ადამიანის განუყოფელ ნაწილად მიიჩნევდნენ. სახელის დაწერით ან მოხსენიებით, მათი აზრით, შესაძლებელი იყო სიცოცხლის მინიჭება ან გაგრძელება. ჩინეთში ადამიანის ან საგნის სახელის დარქმევდა ნიშნავდა მათზე ძალაუფლების მიღებას. დაბოლოს, ებრაელები სახელს იაჰვე (YHVH = მე ვარ რომელიც ვარ, გამ. 3,14), რომლის წარმოთქმის უფლება მხოლოდ პირველიერარქს ჰქონდა, წარმოუდგენელი ძალის შემცველად მიიჩნევდნენ. ღმერთი მყოფობს და მოქმედებს თავის სახელში, რომელიც შეიცავს მის ძალასა და კურთხევას.

სახელთან დაკავშირებული ღვთისმეტყველების ცდა ჩნდება ერმის მიერ II ს-ის შუალედში დაწერილ ტეხსტში „მოძღვარი“: „ძის სახელი დიადია და განუზომელი, და მასზეა დამყარებული მთელი სამყარო“.

ქრისტეს სახელი, რომელიც არსობრივად უკავშირდება მის პიროვნებას, აქტუალურს ხდის მის ქმედით მყოფობას, რაც ჩვენ ხედვას განელტვის. სახელი ბოროტებასთან ბრძოლის ძლიერი იარაღია, და წარწერა ხატს საკრალურ ხასიათს ანიჭებს.

ქრისტეს და ღვთისმშობლის ხატებზე იწერება იესო ქრისტეს () და ღვთისმშობლის ( ) სახელთა აბრევიატურები. ხატის წარმომავლობის მიხედვით მას წარწერები სხვადასხვა ენაზე შეიძლება გაუკეთდეს. ხატწერის ათონური სახელმძღვანელო („ერმინია“) გვთავაზობს წარწერათა მთელ რიგს, რომლებიც შეიძლება წაეწეროს ქრისტეს ხატზე: „ყოვლისმპყრობელი“, „ცხოვრების წყარო“, „მაცხოვარი“, „ყოვლადმოწყალე“, „უმანუელი“, „მეუფე დიდებისა“ და სხვა. ღვთისმშობლის ხატებისთვის შემოთავაზებულია შემდეგი ვარიანტები: „გზისგამკვლევი“ („ოდიგიტრია“), „ნუგეშისმცემელი“, „ყოველთა მწუხარეთა სიხარული“ და სხვა. ქრისტეს შარავანდედში გამოსახულ ჯვარზე არის წარწერა „ο ων“ („არსი“), რომელიც იკითხება ან ზედა წერტილიდან ან მარცხნიდან მარჯვნივ.

რეალიზმის არარსებობა

ხატმწერი, არ ცდილობს რა თავისი ნაწარმიების ხელმოწერას, ასე ვთქვათ, ჩრდილში რჩება. საქმე ისაა, რომ ხატი არ დაიყვანება ჩვეულებრივ ტრიადამდე, რომელიც წარმოდგენილია საერო ხელოვნების ნებისმიერ ნაწარმოებში: მხატვარი – ნაწარმოები – მაყურებელი. ხატი თეოფანურია, ის არის უხილავი მყოფობის ხილული ნიშანი, და მასში ჩაბუდებული ტრანსცენდენტური საწყისი მხატვარზეც და მაყურებელზეც მაღალია. ამ ხელოვნების არარეალისტურობა ხაზს უსვამს მის სულიერებას. სულიერი, რა თქმა უნდა, არ ექვემდებარება გამოსახვას. მისი გაობიექტურობა გრძნობადი წარმოდგენების მეშვეობით დაარღვევდა მას და საპირისპირო ეფექტს მისცემდა.

ჩვეულებრივი სურათი მომართავს ჩვენს გრძნობებს და ცდილობს გამოიწვიოს რაღაც ბუნებრივი განცდები: მაგრამ ხატი არ შეიძლება იყოს არც სათუთი და არც გრძნობადი. სახე, როგორც შემდგომ ვიხილავთ, არ დაიყვანება პორტრეტამდე, ისევე როგორც მიწის, მცენარეებისა და ცხოველების გამოსახვას არ აქვს მიზნად ჩვენს გარშემო არსებული სამყაროს ასახვა. სულ პირიქით! მცენარეები და ცხოველები, რომლებიც ხშირად მხოლოდ მინიშნების დონეზეა გამოსახული, უარყოფენ ყოველგვარ ლოგიკას და ხშირად ყველაზე უცნაურ ფორმებსაც კი ღებულობენ. შესაძლოა, დღეს ეს ფორმები გაუგებარია, მაგრამ ოდესღაც მათ გაიგებენ: უნდა ვენდოთ ძველ ხატმწერთა სიბრძნეს.

დაცემული სამყარო, რომელშიც ჩვენ ვცხოვრობთ, ხატზე მონაწილეობს ადამიანის განღმრთობაში და, თავის მხრივ, თავადაც გარდაიქმნება. წმიდანები ხომ ესაუბრებოდნენ ველურ მხეცებს, და ისინიც უჯერებდნენ, როგორც პირველ ადამიანს დაცემამდე. ეს არის მომავალი სამოთხის საიდუმლოების წინასწარმეტყველება. ხატი ხომ არ დაიყვანება ფიგურალურობამდე ან არაფიგურალურობამდე, ის ხსნის კარს იმქვეყნიურისა, გვიჩვენებს სამყაროს შენობის სულიერ ქსოვილს, რომელსაც ვერ ვიხილავთ ჩვენი ხორციელი თვალებით. ზუსტად ასევე, ხატი არ შეიძლება ჩათვალო აბსტრაქტული ხელოვნების ნაწარმოებად, მის საფუძველში ხომ ქრისტეს განკაცებაა. (ამიტომ სამართლიანი იქნებოდა გვეთქვა, რომ მისი შობისთანავე იშვა ხატიც). ამა თუ იმ წმინდანის ხასიათის გადმოცემისას იგი ფიგურალურია, მაგრამ პირველ ადგილზე რჩება სულიერი განზომილება. ყველაფერი შემთხვევითი მინიმუმამდე დაიყვანება. მთავარია, პირველ რიგში, არა სუფთა ესთეტიკა, არამედ შინაგანი სილამაზე.

ლეონიდ უსპენსკიმ სამართლიანად შენიშნა, რომ „ხატის მიზანი არის ჩვენი გრძნობების, ჩვენი გონებისა და ჩვენი ბუნების ყველა ასპექტის მიმართვა ფერისცვალებისკენ, მათგან ყოველგვარი ეკზალტაციის ჩამოშორებით, რაც ყოველთვის არაჯანსაღი და საზიანოა“. ამავე დროს, რადგან ხატი გადმოსცემს ჩვენს განღმრთობას, მისთვის არ არის უცხო არაფერი ადამიანური – არც ფსიქოლოგია, არც ნებისმიერი თვისება, რომელიც ახასიათებს ადამიანს მის მიწიერ გარემოცვაში.

ხატზე ადამიანი ყოველთვის ჰგავს თავის თავს – მაგალითად, ისევე აცვია, როგორც სიცოცხლეში: მაგრამ მისი სხეული არ გამოისახება ხორციელად, ხრწნილებისათვის განკუთვნილად, როგორც დაცემულ ხატებებზე, რომლებმაც განიცადეს რენესანსული ფერწერის გავლენა. ხორცის მაგიერ ჩვენ ვხედავთ ფერნაცვალ, ღვთაებრივი ენერგიებით სავსე სხეულს.

საიდან ეს უცნაური კრთოლვა, რასაც გრძნობენ მრავალნი ხატის წინ – მიზიდულობა და, ამავე დროს, უკარებლობა? საქმე ისაა, რომ ხატი ახარებს სამყაროს სიხარულს, მაგრამ გარემომცველ ასკეტიზმს შემოაქვს სევდის შუქჩრდილი. ამ კონტრასტს სევდასა და სიხარულს შორის მივყავართ ქრისტიანობის არსთან, სადაც ნათელი გადამწყვეტად ამარცხებს ბნელსა და ტანჯვას. ქრისტეს ვნებათა გარეშე არ იქნებოდა აღდგომა. ხატი სვამს ჩვენს წინაშე კითხვებს, ჭეშმარიტად გვესაუბრება იგი მხოლოდ მაშინ, როცა უარვყოფთ ხორციელის მეფობას ჩვენზე, რათა მოვიხვეჭოთ სულიწმიდა, რომელსაც, ერთადერთს, ძალუძს ჩვენი აღვსება სრულყოფილი სიხარულით.

არქიტექტურა

არქიტექტურა, რომელიც გამოისახება ხატზე, ადამიანური ლოგიკის გამოწვევად წარმოჩინდება. არავითარ ფუნქციონალურობაზე საუბარიც კი არაა. პროპორციები სრულიად იგნორირებულია, გამოსახულ ფიგურათა ზომები არაა გათვალისწინებული. სარკმლები და კარებები შემთხვევითაა განლაგებული და შეუძლებელი ზომები აქვთ. ინტერიერის გამოსახატავად დრაპირებაც საკმარისია. ამ სამყაროში არ მოქმედებს მიზიდულობის კანონი. ისევე, როგორც სახარება, ხატიც უთვლის გამოწვევას ამა ქვეყნის სიბრძნესა და წესრიგს. აქედანაა ეს ფორმებიც, უჩვეულო და გამაოგნებელი. მაგრამ კიდევ ერთხელ გავიმეოროთ, ორაზროვნება რომ არ იყოს: ხატი იგნორირებას უკეთებს ხედვას და თავად მოვლენათა არსს წარმოაჩენს. ყველა მთავარი პერსონაჟი წარწერით სახელდება.

თუმცა არქიტექტურული ფორმები, მთები და მცენარეები, რომლებიც ხატის მეორე პლანს წარმოქმნიან, ყოველთვის ემორჩილებიან პირველ პლანზე მდგარ პირებს, ყველა ეს სხვადასხვაგვარი ელემენტი ერთობას შეადგენს და არ გააჩნია დამოუკიდებლობა. ასე, უფლის ნათლისღების ხატზე წარმოსახული პერსონაჟები მშვენიერ ჰარმონიას ქმნიან მთებთან, რომლებიც გამოსახულია კომპოზიციის მარცხენა და მარჯვენა მხარეს. მეორე მაგალითი – ჯვარცმის ხატი, სადაც უკანა პლანზე მოჩანს იერუსალიმის კედლები.

სახე

უფლის განკაცება ადამიანის სახეს ახალ განზომილებას ანიჭებს. როცა გვსურს განვასულიეროდ სამყარო, ვცდილობთ მისი გრძნობელობითი მხარის გარდასახვას ისე, რომ ხორციელი სილამაზე საკმარისი აღარ არის. ელინისტური და რენესანსული ხელოვნებისგან განსხვავებით, სადაც მთავარია ადამიანის სხეულის ნატურალისტური სილამაზე, ხატზე სხეული ხშირად სამოსითაა დაფარული, რომელიც რომაულ ტოგას მოგვაგონებს. ეს სამოსი უკვე სხეულს კი არა, არამედ სულს ფარავს, რომელიც სამოსს თავის გამჭვირვალობას ანიჭებს. სამოსის ნაკეცები უკვე ფიზიკურ მოძრაობას კი არა, მთელი არსების სულიერ რიტმს გადმოგვცემენ. რუსულ ხატებზე აღბეჭდილი სამოსის ნაკეცებით შეიძლება თვალი მიადევნო რუსული საზოგადოების სულიერ მდგომარეობას საუკუნეების მანძილზე.

წმ. გიორგის ქართული ხატი (XIV-XV სს.)

თუ სხეული გაშიშვლებულია, როგორც ესაა უფლის ნათლისღების ხატზე, ნატურალიზმის არარსებობა უფრო სულიერს ხდის მას. ასეთი სიშიშვლე კი არ გამოფენს სხეულს დასათვალიერებლად; ხატი კი არ ცდილობს ბუნებრივი სილამაზის წარმოჩენას, როგორც ამას საერო ხელოვნება აკეთებს, არამედ ცდილობს თვალნათლივ გამოსახოს საღმრთისმეტყველო ჭეშმარიტებანი და ხორცი შეასხას სულიერ მყოფობას.

სახე – სხეულის ცენტრია. იგი ბატონობს ყველაფერზე. თავის „ხატმწერის შენიშვნებში“, რომლიც ციტირებასაც ჩვენ უკვე ვაკეთებდით, ბერმონაზონი გრიგოლი წერს: „წმიდა ხატად კანონიერად შეიძლება ჩაითვალოს მხოლოდ ისეთი გამოსახულება, რომელსაც აქვს სახე, ადამიანის სახე, ღვთაებრივი განზომილებით გარდასახული“. და შემდეგ: „არწივი, რომელსაც უჭირავს სახარება, ვერ ჩაითვლება იოანე მახარებლის ხატად, არამედ მხოლოდ მის სიმბოლოდ შეგვიძლია მივიჩნიოთ“.

აღვნიშნოთ აგრეთვე, რომ ძველი ბერძნები მონას „αποροσοπό“, ანუ უსახოს უწოდებდნენ. სხვაგვარად რომ ვთქვათ, განკაცების შედეგად ადამიანური სახის მიღებით, ღმერთი, ჩვენ, ცოდვის გამო მონობაში მყოფთ (ანუ უსახოდ დარჩენილ „αποροσοπό“-ებს) სახეს გვიბრუნებს.

თავდაპირველად, ქრისტიანული ხელოვნების პერსონაჟები იხატებოდა ანფასში, მაგრამ შემდგომ, რაც დრო გადიოდა, ასეთი მანერა სულ უფრო იშვიათად გვხვდებოდა: რაღა ვთქვათ დღევანდელობაზე, როცა ნამდვილი სახე უბრალოდ ქრება და კარიკატურულ ფორმასაც კი ღებულობს.

კარგად ბრძანა დიდმა ხელვნებათმცოდნე რენე ჰიუმ (Rene Huyghe) თავის წიგნში „ხელოვნება და სული“ (L’Art et l’Ame, Flammarion, Paris, 1980, p. 342); „რაც უფრო მეტად ქრება თანამედროვე ნაწარმოებებში ადამიანის სახე, განსაკუთრებით მისი ღირსების ასახვა, გამოთავისუფლებულ ადგილს მისი სწინააღმდეგო – მხეცის გამოსხულება იკავებს. ის ყველგან ჩნდება, როგორც დასტური ჩვენი დროის ფარული შეპყრობილობისა“.

თანამედროვე ხელოვნება ხომ კრიზისში მყოფი მსოფლიოს მდგომარეობას ასახავს, რომელსაც დაკარგული აქვს ყოველგვარი განსაზღვრულობა. მიუხედავად კომუნიკაციის სშუალებათა არნახული სიუხვისა, თანამედროვე ადამიანს სულ უფრო მეტად უჭირს სხვასთან ნამდვილი შეხვედრა, მისი ნამდვილი სახის დანახვა. ხატებზე პროფილში მხოლოდ ის პერსონაჟები გამოისხებიან რომლებიც წმიდანები არ არიან. შეხედეთ მაგალითად, მოგვების და მწყემსების გამოსახულებებს ქრისტეს შობის ხატზე. აქედან ჩანს, თუ რაოდენ მნიშვნელოვანია ფრონტალური გამოსახულება, რაც უკვე თავად არის მყოფობა. პირდაპირი კონტაქტი მოითხოვს ფრონტალურობას. ეს დასტურდება ადამიანთა შორის ურთიერთობათა გამოცდილებით. პროფილში შეტრიალება უშუალო კონტაქტის დროს მოკლე ჩართვას ჰგავს და აუსახურებს ურთიერთობებს.

ჯოტოს „იუდას ამბორი“ (XIII ს.)

ჯოტოს „იუდას ამბორი“, სადაც ქრისტე პროფილშია გამოსახული მიუხედავად სიუჟეტის უდიდესი გამომხატველობისა, უფრო რაღაც არყოფნის დემონსტრირებაა. ხანდახან დამოკიდებულება, რომელიც გამოიხატება სტყეით „შენ“ (პირისპირ), უთმობს ადგილს ურთიერთობას, რომელიც გამოიხატება სიტყვით „ის“, რაც ახასიათებს პროფლში მყოფ პერსონაჟებს. ფრონტალობის მეშვეობით ხატების პერსონაჟები მნახველს უხმო კითხვას უსვამენ და წარმოაჩენენ მათ წინაშე თავის შინაგან მდგომარეობას.

ბუნებრივია, რომ თავი განსაზღვრავს სხეულის ზომასა და მდგომარეობას. მას ემორჩილება მთელი ანსამბლი და კომპოზიცია. მაშინ, როცა სილამაზის „კლასიკური“ კანონებით სხეულის სიმაღლე უდრის ხუთჯერ აღებულ თავის სიგრძეს, ხატზე კი ათი გამოდის.

სახეები ხშირად შავგვრემანია, მიწისფერი. ქრისტეს ახალ ადამს (ებრაულიდან ადამაჰ – მიწა), ვერ მიაკუთვნებ ამა თუ იმ რასას. იგი თავისი განკაცებით მთელ კაცობრიობას გამოსხავს და ადამიანთა მთელ მოდგმას მიეკუთვნება. პირველ ხატებზე პერსონაჟების თვალები ხშირად ძალიანაა, არაპროპორციულადაც კი, გახელილი. ასეთი გამოხედვა, მუქი წარბზედა რკალებით გაძლიერებული, მაყურებლის ყურადღებას იპყრობს. თუმცა, ქრისტეს გამოსახულება ხატმებრძოლეობის პერიოდის ბოლოს, ელოვუციას განიცდის ღმრთაებრივის და ადამიანურის მეტი წონასწორობისკენ. ხოლო XIV ს-ის ბიზანტიაში ისიხაზმის [*] ტრადიციის აღორძინების გავლენით, განსაკუთრებით კი რუსეთში XVI ს-ში, ქრისტეს სახე მეტი მადლმოსილებით გამოირჩევა.

გრძნობათა ორგანოები, როცა მათ ღვთიური მადლი ეხება, უკვე აღარ არიან ადამიანის ჩვეულებრივი ბიოლოგიური ორგანოები. ფართოდ გახელილი, ცოცხალი თვალები ამოწმებენ წმიდა წერილის სიტყვებს: „თვალნი ჩემნი მარადის უფლის მიმართ“ (ფს. 24(25),15), „რამეთუ იხილეს თვალთა ჩემთა მაცხოვარებაი შენი“ (ლკ. 2,30). ისინი გახელილნი არიან ამაღლებულის ჭვრეტისთვის და უფლის ქმნილებათა ხედვისთვის.

სახის შემდგომი განხილვისას ვხედავთ შუბლს, ცხვირს, ყურებს, პირს და ლოყებს, რომლებიც ასკეტებს, ბერებსა და ეპისკოპოსებს ღრმად დანაოჭებული აქვთ. შუბლი, გამობურცული და უჩვეულოდ მაღალი, სულის ძლიერებასა და სიბრძნეზე მეტყველებს. თხელი და წაგრძელებული ცხვირი ხაზს უსვამს კეთილშობილებას. ის ისუნთქავს უკვე არა ამქვეყნიურ სუნს, არამედ ქრისტეს კეთილსურნელებას. სულიწმიდის ცხოველსმყოფელი სუნთქვა აღმოცენდება ყელიდან, რომელიც ამის გამო არაპროპორციულად წაგრძელებულია. პირი, სხეულის განსკუთრებულად მგრძნობელობითი ნაწილი, ყოველთვის გამოისხება წვრილი, გეომეტრიული შტრიხებით, რაც აცილებს მას ყოველგვარ მგძნობელობას. პირი ყოველთვის დამუწულია, ჭვრეტა ხომ მდუმარებას ითხოვს. კირილე იერუსალიმელის (+387) თანახმად პირის მცირე ზომა ხაზს უსვამს, რომ „სხეულს აღარ აქეს მიწიერი საზრდელის მიღების მოთხოვნილება, რამეთუ იქცა რაღაც სულიერ სასწაულად“ (Catechese 18, Migne, PG 33, 613).

ყურები, რომლებიც მზადაა უსმინონ ღმრთის მცნებებს, შინაგანნი ხდებიან, წუთი-სოფლის ხმაური მათში ვეღარ აღწევს. წვერის ქვეშ, რომელიც უმეტესწილად საკმაოდ ხშირია, იგრძნობა ენერგიული ნიკაპი. ზოგიერთმა დეტალმა შეიძლება უცნაური ფორმა მიიღოს, მაგალითად: ფერმკრთალი თვალები ან არასწორი ფორმის ყურები. არარეალურობა, ბუნებასთან შეუსაბამობა გვახსენებს, რომ ეს სხეული ასახავს რაღაც სხვას, უფრო აღმატებულს, ვიდრე ჩვენნაირი უმრავლესობის სხეულები: არა მხოლოდ ფიზიკურ სამყაროს, არამედ სულიერსაც. ეს ნატურალიზმის უარყოფა გრძნობის ორგანოების გამოსახვისას ხაზს უსვამს ვნებერსგან დაცლილობას, ყოველივე ამქვეყნიურისადმი წაყრუებას და სულიერი სამყაროსადმი განსაკუთრებულ ყურადღებას. გრძნობებში მამები სამშვინველის კარს ხედავენ. ხოლო ბერ-მონაზვნობის მამა, წმ. ანტონ დიდი (დაიბადა დაახლ. 250 წ.) მიუთითებდა, რომ წარმოდგენების უწესრიგო მოძრაობა, რომლებიც შემოიჭრება ხედვით, სმენით, შეხებით, გემოთი, ყნოსვითა და ლაპარაკით, არღვევს ადამიანის გულის სიწმინდეს.

რა თქმა უნდა, პერსონაჟები, რომლებიც ხშირად სასულიერო პირები არიან, მშრალად გამოისახებიან, არ ცდილობენ მაყურებლის აღელვებას, არამედ მის მზერას შინაგანისკენ მიმართავენ. თვისი სტატიკურობის მიუხედავად ისინი სულაც არ არიან გაშეშებულნი, მათი უძრავი ფიგურები მხოლოდ ხაზს უსვამენ მათი შინაგანი ცხოვრების დინამიზმს, რაც ჩანს მათ ნათლითა და რწმენით გაცისკროვნებულ თვალებში.

ეს არის სხეულის ხატი, რომელიც სულს ემორჩილება, წმიდა წერილის სიტყვით რომ ვთქვათ: „დადუმდეს ყოველი ხორციელი უფლის წინაშე“ (ზაქ. 2,13), რათა უზენაესმა გამოაჩინოს თავი.

უძრაობა გამოხატავს ღმრთის სამეუფოს და ზეადამიანურ ცხოვრებას, მოძრაობა კი პირიქით, მოწმობს სულიერი ცხოვრების არასრულყოფილებაზე და მიუთითებს ადამიანის ცოდვაში მყოფობაზე. ეს ჩანს ფერისცვალების ხატზე, სადაც მოსე და ილია, რომლებიც შესაბამისად დგანან მაცხოვრის მარცხნივ და მარჯვნივ, უძრავნი არიან, მოციქულები კი, ღმრთაებრივი ხმის გაგონებით გაოგნებულნი, საოცრად აღელვებულნი არიან.

არაპროპორციულად გრძელი თითები და სხეულის სისუსტე მეტად კარგად მეტყველებენ გამოსხული წმიდანის არამატერიალურობაზე, გვაძლევენ საშუალებას სულიერი ძალის ნაკადის ხილვისა, რომელიც გადმოედინება მთელი მისი სხეულიდან.

ოქროსფერი ნიმბი თავის გარშემო, ღმრთის სიახლოვეში მყოფი წმიდანისგან გამომავალი ღმრთაებრივი ნათელის სიმბოლოა. ხატი, რომელიც მოიცავს სულს და არა სხეულს, მიისწრაფის ადამიანზე მოქმედი სულიწმიდის ქმედების წარმოსახვისკენ, რომელიც მაშინ წარმოჩინდება, როცა ადამიანი კონკრეტულად მიემსგავსება ღმერთს. სულიწმიდის მყოფობა სახეზე აღებეჭდება როგორც მოწმობს მოტოვილოვი, რომელმაც იხილა თავისი სულიერი მოძღვრის, სერაფიმე საროველის ფერისცვალება. ამ ნათელით განმსჭვალული ბერის სხე გამჭვირვალე გახდა, როგორც ვარდის ფურცელი ანთებული სანთლის წინ.

„მაშინ მამა სერაფიმემ ძალზედ ძლიერად მომკიდა მხრებზე და მითხრა:

– ახლა ჩვენ ორივე სულიწმიდით ვართ გამსჭვალულნი! რატომ მარიდებ თვალს?

მე ვუპასუხე:

– არ შემიძლია მამაო, თქვენი თვალები ელვარებენ, თქვენი სახე მზეზე მეტად ბრწყინავს, თვალებს ვერ გისწორებთ, მტკივა“.

შემდეგ მოტოვილოვი აგრძელებს:

„წარმოიდგინეთ, მზის შუაში, მაშინ როცა მისი სხივები შუადღით ყველაზე მეტად ბრწყინავენ, თქვენთან მოლაპარაკე ადამიანის სახე. თქვენ ხედავთ მისი ბაგეების მოძრაობას მისი თვალების გამომეტყველების ცვლას, გესმით მისი ხმა, გრძნობთ, რომ ვიღაცას თქვენი მხრები უჭირავს ხელებით, მაგრამ, არა თუ ვერ ხედავთ ამ ხელებს, ან საკუთარ თავს, ან მის ფიგურას, მხოლოდ დამაბრმავებელი ნათებაა, რომელიც შორს ეფინება, რამდენიმე საჟენით გარს ეგება და თავისი კაშკაშა ნათებით, ანათებს დათოვლლ მდელოს და თოვლის ფანტელებს, რომლებიც ზეციდან ეფინებიან დიდ ბერს და მე“.

ჯერ კიდევ მათე მახარებელმა ცხადი გახადა ნიმბის მნიშვნელობა: „მაშინ მართალნი გამობრწყინდნენ, ვითარცა მზე, სასუფეველსა მამისა მათისასა“ (მთ. 13,43).

რა თქმა უნდა, ღმერთის ადამიანური სახე ამოუწურაეი რჩება, მაგრამ ყოველი ხატმწერი, ქრისტეს ხატის დაწერისას, მეტი ჰარმონიულობის ძიებაში ერთ-ერთ მის ასპექტს გამოყოფს.

დრო და ადგილი

თანამედროვე ხელოვნების ნოვაციები სწორ მასშტაბე ღებულობენ ხატმწერთა სითამამესთან შედარებისას, რომელნიც, ერთი შეხედვით, შებოჭილნი არიან მკაცრი, მაგრამ სინამდვილეში თავისუფლების მომნიჭებელი კანონებით, რომლებიც აძლევენ საშუალებას მთავარზე ყურადღების გამახვილებისა. კანონი აძლევს ზატს უფლებას, იგნორირება გაუწიოს ადგილისა და დროის ცნობილ პრინციპს. ამ მხრივ უდიდესი თავისუფლებაა და ხატმწერები იყენებენ მას. ერთ წერტილში შეიძლება შეერთდეს ყველა დღე და ყველა ადგილი. დრო-საპყრობილეს, სივრცე-საპყრობილეს აქ არ აქვს ძალა. ხატის კომპოზიციას მხოლოდ სიუჟეტის მნიშვნელობა და ღირსება განსაზღვრავს. ასეთი მიდგომის მშვენიერი მაგალითია ქრისტეს შობის ხატი. ეს დღესასწაული ყველა დანარჩენ დიდ დღესასწაულს მოიცავს. მასში წარმოდგენილია იესოს ცხოვრების ყველა მთავარი მოვლენა. ხატი ამ მხრივ თანხმობაში მოდის ლიტურღიასთან, რომელიც მოიცავს შობის პასქასაც და აღდგომის პასქასაც.

აღვნიშნავთ კიდევ, რომ წარმოდგენილი სცენა გამოისახება შენობის ან გამოქვაბულის წინ და არა შიგნით; ისინი უკანა პლანზე რჩებიან. ამით ხატმწერი ხაზს უსვამს, რომ წარმოსახული მოვლენა დიდად აღემატება თავის ისტორიულ ადგილს და შორს სცილდება მისი აღსრულების მომენტს.

სტრუქტურალიზაცია

ხატი აღვსილია სიმშვიდითა და მყუდროებით, რადგან იგი მომავალ ცხოვრებას ასახავს. ადამიანები და ცხოველები, პეიზაჟი და არქიტექტურა ღმრთაებრივი ჰარმონიის მონაწილენი არიან. სხვაგვარად რომ ვთქვათ, ეს ჰარმონია, რომლის დანახვაც ყველას შეუძლია, თუნდაც არ იყოს დიდი ხელოვნებათმცოდნე, თავისი არსებობისთვის უნდა უმადლოვდეს მკაფიოდ განსაზღვრულ სტრუქტურას, რომელიც ვლინდება გარდამოცემისა და სრულყოფილების ძიებაში რუდუნებითი მუშაობის ნაყოფად.

აქ არ შევუდგებით დაწვრილებით ანალიზს, რომელიც ძალზედ შორს წაგვიყვანდა, მხოლოდ აღვნიშნავთ, რომ ხატმწერს, რომელიც ვალდებულია დაიცვას გარკვეული პროპორციები, შეუძლია საერთოდ უგულებელჰყოს გეომეტრია. გარდა ამისა, იგი იყენებს ხატების კომპოზიციური სქემების შემცველ ალბომებს, აგრეთე ზედმიწევნით სახელმძღვანელოებს.

კიდევ ერთხელ მივუბრუნდეთ რუბლიოვის სახელოსნოში XV ს-ში დაწერილ მშვენიერ შობის ხატს. რას ვხედავთ მასზე? სცენათა მთელ რიგს, რომლებიც სხვადასხვა პერიოდში და სხვადასხვა ადგილას ხდებოდა. ხატის დაყოფა ჰორიზონტალში სამ თანაბარ ნაწილად, გვაძლევს საშუალებას, გამოვყოთ აღქმის სამი დონე. ზემოთ – წინასწარმეტყველები, ცენტრში – თავად საიდუმლოება, ქვემოთ – ხალხი.

ხატის შემდგომი დაყოფა ცხრა თანაბარ ოთხკუთხედად უფრო ღრმა ანალიზის ჩატარების შესაძლებლობას გვაძლევს. ყოველი დონე სამი სცენისგან შედგება. ისინი ყოველთვის მარცხნიდან მარჯვნივ იკითხება.

ზემოთ ვხედავთ მოგვებს, ვარსკვლავს სამი სხივით – წმიდა სამების სიმბოლოს, ანგელოზებს. შუაში – თაყვანისმცემელი ანგელოზები, ჩვილი დედასთან, მწყემსები. ქვემოთ – შეცბუნებული იოსები, რომელსაც რაღაცას ეკითხება მოხუცი კუზიანი მწყემსი, სამყარო, რომელიც წარმოდგენილია კლდეებით, მცენარეებითა და მიწით, და ბოლოს, ბებია ქალები, რომლებიც მშობიარობის შემდეგ დაკავებულნი არიან თავისი ჩვეული საქმიანობით.

უფრო ღრმა გამოკვლევისას ეს ზოგადი ანალიზი შეიძლება განვავითაროთ. განვიხილოთ ჩვილის თავის გეომეტრიული მდგომარეობა ხატის მთელს ზედაპირთან და ღვთისმშობლის თავთან მიმართებაში. შემდეგ მოვხაზოთ წრეწირი ჩვილის თავით ცენტრში…

ასეთივე კომპოზიცია იკვეთება რუბლიოვის შედევრში, წმიდა სამების სახელგანთქმულ ხატში (1411). ამ თემაზე უამრავი ნაშრომი დაწერილა, რომელთა მეშვეობითაც დაინტერესებულ მკითზველს შეუძლია უფრო დაწვრილებით შეიმეცნოს ეს საკითხი, მაგრამ, მიუხედავად ამისა, ეს მაგალითი გვსურს აქვე მოვიყვანოთ.

და ბოლოს აღვნიშნოთ, რომ სადღესასწაულო ხატებზი, როგორც წისი, უხილავად იხაზება ჯვარი, ხოლო პერსონაჟები ცენტრალური პუნქტის გარშემო სიმეტრიულად ლაგდება. ცენტრში კი ქრისტე, ღვთისმშობელი ან საღმრთო სიბრძნე მდებარეობს.

პერსონაჟთა ზომები

მაშინ, როცა ძველი ბერძნებისთვის სხეულის ნაწილებს შორის რიცხვით შეფარდებას ფუძემდებლური მნიშვნელობა ენიჭებოდა, ბიზანტიური ხელოვნება სამგანზომილებიანობის უარყოფის მიმართულებით ვითარდებოდა. ქრისტეს მიერ გარდაქმნილ, ახალი ადამიანის გამოსახულებას, იმ სამყაროში მივყავართ, რომელშიც განზომილებებს აღარ აქვთ მნიშვნელობა. ეს აბსოლუტურ თავისუფლებას ნიშნავს. ფიგურების ზომები დამოკიდებულია მხოლოდ პერსონაჟების ღირსებასა და მნიშვნელობაზე. ხატზე ფიგურის განლაგებასაც დიდი მნიშვნელობა აქვს. უკანა პლანზე მყოფი ფიგურები, წინა პლანზე განლაგებულ ფიგურებზე დიდია. თუმცა, გამონათქვამები „წინა“ და „უკანა“ პლანი მთლად მართებული არ არის. ხატს სიღრმე არ გააჩნია, და ყველაფერი, რაც მასზეა გამოსახული, განლაგებულია, ზუსტად თუ ვიტყვით, წინა პლანზე.

პერსპექტივა

სიღრმის ეს მიუღებლობა იმაშიც ვლინდება, რომ ხატის პერსონაჟები, როგორც წესი, დეკორატიული ელემენტებისა და უკანა პლანის არმქონე ოქროსფერ ფონზე გამოისახებიან. დროისა და სივრცის მიღმა აღქმულნი, ისინი გვიზიდავენ თავისი სულიერი მყოფობით.

ხშირად ავიწყდებათ, რომ ხატი, რომელიც ბუნებას ბაძავს, სუფთა ტექნიკას იყენებს, როდესაც პერსპექტივა ხშირად საპირისპირო აღმოჩნდება ხოლმე. ათვლის წერტილი, სადაც ერთიანდება ყველა ხაზი ხატის უკან კი არაა, არამედ წინ: იქვეა, მნახველთან. სხვაგვარად რომ ვთქვათ, საწყისი წერტილი იმ ადამიანშია, რომელიც შესცქერის ხატს, ხოლო პერსონაჟები მას ეგებებიან.

ასეთი მიდგომის შედეგი – გახსნილობაა, მაშინ, როცა პესპექტივის წერტილის მდებარეობა სურათის შიგნით კეტავს მას. თუ ხატის თემა მოითხოვს პერსონაჟთა ჯგუფის გამოსახვას, მაშინ სიღრმე მოიაზრება თავების ან ნიმბების ერთმანეთზე დადებით.

საპირისპირო პერსპექტივის გამოყენებით, ხატი მისდევს სახარებისეულ სწავლებას, რომელშიც, როგორც მთაზე წარმოთქმულ ქადაგებაში (მთ. 5,1-12), ღირებულებათა ჩვეული წყობა სრულიად გადასხვაფერდება. გარდა ამისა, საპირისპირო პერსპექტივა გვახსენებს, რომ ღმერთმა ადამიანთან შეხვედრის ინიციატივა საკუთარ თავზე აიღო.

განათება

ბიზანტიური კულტურა საერთოდ მიისწრაფის, გადააბიჯოს მატერიალურობის გამოხატვის ყველა ფორმას. რავენის მოზაიკათა ფერები უკვე თავად წარმოადგენენ ჰიმნს ნათელისადმი. სხვაგვარად რომ ვთქვათ, ნათელი – ხატის სიუჟეტია. ამიტომ მას არ ესაჭიროება განათება, როგორც არ სჭირდება განათება მზეს. ღმრთაებრივი ნათელით მოქსოვილი ხატი არ ცნობს შუქჩრდილს.

ამ თემას ჩვენ ისევ დავუბრუნდებით, როცა განვიხილავთ აქედან გამომდინარე თეოლოგიურ შედეგებს.

---

[*] – ისიხაზმი – ბერძ. „“, სიმშვიდე, მარტოობა, შინაგანი სამყარო. აღნიშნავს მისტიურ ლოცვას, რომელსაც „იესოს ლოცვას“ უწოდებენ. მეზვერის ლოცვასთან შეერთებული იესოს სახელის („უფალო იესო ქრისტე, ძეო ღვთისაო, შემიწყალე მე ცოდვილი“) მრავალჯერადი განმეორებით, ღმერთთან ურთიერთობა მყარდება გონების გულში ჩაყვანით. განწმენდილი გონება მუდამ ძე ღმრთისას ხსენებაშია, ხოლო შინაგანი ადამიანი იხსნება სულიწმიდის ქმედებისათვის.

ტერმინი „ისიხაზმი“ უპირველეს ყოვლისა ამ ლოცვით მოღვაწეობას გულისხმობს, რომელიც ქრისტიანობის პირველ საუკუნეებიდან ღებულობს საწყისს, ხოლო ახალი ფორმა ათონელ განდეგილებთან (ისიხასტებთან) შეიძინა XIV-XV ს.ს.-ში. მისი სახელგანთქმული თეორეტიკოსია წმ. გრიგოლ პალამა.

ცაგერისა და ლენტეხის ეპარქიის ჟურნალიდან „ხვამლი“

მასალა აღებულია საიტიდან: http://www.orthodoxy.ge

ხატი, მარადისობის სარკმელი, ნაწილი III

მიშელ კენო

II. ნარკვევი ხატის არსის შესახებ

„სილამაზე გადაარჩენს სამყაროს“ – თქვა დოსტოევსკიმ. საკმარისა მოინახულო კრეტა, ან საბერძნეთის სხვა ადგილები, ქვეყნისა, რომელმაც ამდენი რამ მისცა ეეროპულ კულტურას, რომ არაფერი ვთქვათ სხვა, ხშირად ჩვენთვის ძალზედ მახლობელ, უმშვენიერეს ადგილებზე, რომ მიხვდე სალამაზის ზემოქმედების ძალას გრძნობებზე და, საბოლოო ჯამში, სულზე რომელიც, ბუნებრივია, მიმართავს ღმერთს, ყოველი სლამაზის წყაროს და სიცოცხლის მომნიჭებელს.

ადამიანი სილამაზის წყურვილს განიცდის. პავლე ევდოკიმოეს მიაჩნია, რომ „თუ ადამიანი მიილტვის სილამაზისკენ, ეს იმას ნიშნავს, რომ იგი უკვე განათლდა მით, ნიშნავს, რომ სილამაზის წყურვილმა მთელი მისი არსება განმსჭვალა“. ამ სილამაზის გარეშე ჩვენი სამყარო სრულიად შეუცნობადი იქნებოდა. ამიტომ ხატმწერები ერთისკენ მიილტვიან – შექმნან ეს სილამაზე.

დავაზუსტოთ ცნება. ხატის სილამაზე, პირველ რიგში ნახატის სინატიფეზე კი არ არის დამოკიდებული (ხატმწერა არ „სახავს“ ხატს, ის „წერს“ მას) არამედ მთლიანობის ჰარმონიაზე. ხატი – ხანგრძლიეი ტრადიციის ნაყოფია, რომელშიც ზოგადი ხედვა განუყოფლად დაკავშირებულია დეტალების ნატიფ დამუშავებასთან. ის არ არის დაკავშირებული მყისიერ ინტუიციაზე, ან ძლიერ ემოციაზე, ან სუფთა აბსტრაქციაზე ან გენიის ელვარებაზე, თუმცა ეს უკანასკნელი მნიშვნელოვანწილად სახეზეა დიდ ხატმწერთა ნამუშევრებში.

შემთხვევითობას არაფერი მიეცემა და ყოველი ელემენტი ერთ მთლიანობაში ჩაეწნობა. ხატის ზედაპირი ზედმიწევნით დაყოფილია ნაწილებად, და გეომეტრიული ხაზები, რომლებიც ჩანან ფრესკებზე დღის სინათლეზე, ეჭვს არ ტოვებს, რომ ჩვენს წინაშეა გულმოდგინედ მომზადებული ნაწარმოები.

საინტერესოა, რომ მესამე საუკუნის ფილოსოფოსი – ნეოპლატონიკოსი პლოტანი საუბრობდა სამყაროს ხედვაზე შინაგანი თვალით. ბუნებრივ რეალობას, რომელიც უშუალოდ აღიქმება გრძნობებით, არ მივყავართ მისი აზრით, საგანთა სიღრმეში. ასევე, ნამდვილი ხატმწერები გამოსახავენ არა გარეგნულ, არამედ სულიერ რეალობას, რომელიც მეტად ასახავს ჭეშმარტებას. თვალ ნათელია, აგრეთვე, რომ ეს სიმბოლური ენა, ხორციელი ადამიანის თვალსაწიერს, სრულიად შეუმჩნეველი რჩება, რადგან მისი გული მხოლოდ პირადი კომფორტსაკენ და მატერიალური საგნებისაკენაა მიმართული.

სანამ ნარკვევის საგანს მივადგებოდეთ, კიდევ ერთი რამ დავაზუსტოთ. დიდი ტრადიციების (ქრისტიანობის გარდა ეს არის ინდუიზმი, ბუდიზმი, დაოსიზმი და ისლამი) საკრალურ ხელოვნებაში, ყველგან ჩნდება კანონები, რომლებიც, რაღაც დონეზე მხატვრის ქმედებას რეგლამენტარებას უწევენ. ეს კანონები, ხელოვნების სულისჩამდგმელთა და დამცველთა სულიერ ხედვასთან შეერთებულნი, იცავენ მას დამახინჯებებისაგან.

მუსლიმურ ხელოვნებაში რიტმის გრძნობასთან შეერთებული გეომეტრიული გენია, იძლევა შესაძლებლობას ღმრთის მყოფობის სიმბოლოს, სამყაროს უსასრულობის გამოხატვისა. მუსლიმთა გეომეტრიული ხელოვნება, ისევე, როგორც კალიგრაფია, რომელიც ყურანის წერილში მწვერვალს აღწევს, და სადაც ის არას საკრალური სიტყვების გამოხატულება, შეიძლება შევადაროთ ხატს ქრისტიანულ ხელოვნებაში.

ღვთაებრივი სლამაზის ეს ძიება პოულობს თავის განვითარებას, აგრეთვე ტრადიციულ ინდუისტურ მანდალაში და ბუდას გამოსახულებებში, რომლებშიც მნიშვნელოვან როლს თამაშობს პროპორციის კანონი რომელიც მემკვიდრეობით გადმოიცემა უძველესი ოსტატებისაგან.

დაბოლოს, მაცხოვრის ადამიანური სახე ქრასტიანთათვის ღმრთის დიადი ხატებაა. იგი მიუძღვის ქრისტიანულ ხელოვნებას ადამიანისა და სამყაროს ფერისცვალებისაკენ, რაც მთლიანად ქრასტეზეა დამოკიდებული.

1. ხატწერის კანონი და მისი მნიშვნელობა

ქრისტეს გამოსახვა – საშიში ამოცანაა. იგივე შეიძლება ითქვას ადამიანის გამოსახვაზეც, რომელიც ღმრთის ხატადაა შექმნილი. მცირედი დამახნჯება გამოსახულებას კარიკატურად აქცევს. ადამიანის დაცინვა კი ღმრთის შეურაცხყოფას ნიშნავს. ამიტომ აღმოსავლეთის ეკლესია მოითხოვს, რომ ხატმწერები იცავდნენ კანონთა კრებულს, რომლებიც იცავენ რწმენას და აძლევენ მას სწორ მიმართულებას, მემკვიდეობითობისა და დოქტრინალური ერთობის გარანტად დგებიან, ნებისმიერ საზღვარს ზევით. ხატის თემა კანონიკურად განისაზღვრება და არ შეიძლება ხატმწერზე იყოს დამოკიდებული. იგივე ეხება სიმბოლიკასაც. საერო ხელოვნებისაგან განსხვავებით, სადაც სიმბოლიკა ალეგორაულ ხასათს ატარებს, ხატის თემა არ შეიძლება ინტელექტუალური მსჯელობის შედეგი იყოს, არამედ უშუალოდ წარმოაჩენს გამოსახულ საიდუმლოებას. ხატის გაგება, რომელიც ამ რეალობაში ცხოვრობს, მხოლოდ შინაგანადაა შესაძლებელი, რადგან იგა მცირედ ახდის ფარდას სულიერ რეალობას, რომელიც ყოველგვარ სიტყვიერ გამოხატულებას აღემატება.

მეორადი სიმბოლიკის გაგებას, რომელიც ასახულია ხატის მთავარ დეტალებში, დიდი შრომა არ სჭირდება. ესაა ხელების ლოცვითი მდგომარეობა, განსაკუთრებით ხატზე „დეისის“ (“ვედრება“), ან ჯვარი მოწამეთა ხელში, მათი მოწამეობის საფუძველი.

ტანსაცმლის, ჟესტების და სხვა მრავალი დეტალის სიმბოლიკა მკაცრადაა დაკანონებული.

მეშეიდე მსოფლიო კრებამ 787 წელს დაადგინა: „ხატმწერს მხოლოდ საქმის ტექნიკური მხარე ეკუთვნის, ხოლო დაწესებული, აშკარაა, წმიდა მამებზე იყო დამოკიდებული“ (ნიკეის ნმსოფლიო კრების საქმენი, 6ა, ანსი, სესს. 252 გვ.).

1551 წელს, მოსკოვის „ასი თავის“ კრებამ დაადგინა: „აგრეთვე არქიეპისკოპოსებმა და ეპისკოპოსებმა, ყველა ქალაქსა და ოლქში, ყველა მონასტერში თავის საზღვრებში, გამოსცადონ ხატმწერი ოსტატები, მათი დაწერილი თავად იხილონ…“

ამიტომაა, რომ პირველივე ცდები დიდი ხატმწერების ნაწარმოებებს გაუტოლდა. რუბლიოვის „წმიდა სამებაზე“ „ასი თავის“ კრება მიუთითებს, როგორც აუცილებლად მისაბაძ მაგალითზე.

აი რატომაა, რომ ხატმწერები სულ უფრო ხშირად მიმართავენ სახელმძღვანელოებს, რომლებიც ზუსტად უთითებენ, როგორ უნდა დაიწეროს ხატი და როგორ უნდა გამოისახოს წმიდანების ნაკვთები. ამ სახელმძღვანელოებს შორის ყეელაზე ცნობილია „ერმინია“, რომელიც შექმნილია XVII საუკუნეში ათონელი მღვდელმონოზონის – დიონისე ფურნოაგრაფიოტის მიერ, ათონელი ბერების თხოვნით.

იყო რა ქრისტიანული ცხოვრებისა და ლოცვის სულიერი მაჩვენებელი, ხატი დიდხანს რჩებოდა მონასტრების კუთვნილებად. ეს ბუნებრივიცაა, მონასტერი ხომ სულიერი ცხოვრების კერაა. ბერისთის, რომელსაც მორჩილების აღთქმა აქვს დადებული, ხომ უფრო იოლია დაემორჩილოს ხატწერის კანონებს, ის ხომ სიწმიდის მაძიებელთა დიდ ოჯახში ცხოვრობს, სასუფევლის მოლოდინში.

სანამ ბერი ფიცარზე გამოსახავდეს ხატს, იგი ჯერ თავის თავში ქმნის მას ლოცვით, მდუმარებითა და თავშეკავებით. იგი ჯერ განიწმენდს გულსა და ხედვას და მხოლოდ შემდეგ შეუძლია ფერისცვალებით გაცისკროვნებული სამყაროს ხატის წერა.

თუ პირველი ხატი, რომელსაც წერს ხატმწერის შეგირდი, აუცილებლად ქრისტესია, რადგან იგი ამოწმებს განკაცებას, ყოველი ბერი, რომელიც ხატმწერად ყალიბდება, პირველ რიგში ფერისცვალების ხატს წერს. ერთ-ერთი ათონური ხელნაწერი ასეთ ბერს ურჩევს „ცრემლით ილოცოს, რათა ღმერთმა შეაღწიოს მის სულში. მიმართოს მღვდელს, რათა მან ილოცოს მისთვის ფერისცვალების გალობის წარმოთქმით“.

როცა გავრცელდა საერო ხატწერა, მოსკოვის კრება წუხდა საერო ხატმწერთა შორის ზნეობის დაცემის გამო: „ხატმწერი უნდა იყოს წყნარი და მშვიდი, კეთილკრძალული, არა მოცინარი, არა მრისხანე არა შურიანი, არა ლოთი, არა მკვლელი, არამედ დაიცვას სულიერი და ხორციელი სიწმინდე ყოველი კრძალვით“.

როცა აღორძინების საერო გავლენა მეტად აშკარა გახდა, პატრიარქმა ნიკონმა ბრძანა ასეთი ხატების დაწვა და ამგვარი ხატების ავტორებსა და მფლობელებს ეკლესიიდან განკვეთით დაემუქრა.

XVII საუკუნისთვის დამახასიათებელია პირწმინდად ინტელექტუალური და სრულიად სიმბოლური ხატები („ყოვლისმხედველი თვალი“, „დაუძინებელი თვალი“), რაშიც შეიმჩნევა წმიდა გარდამოცემისგან განდგომა. ისინი არაფერზე არიან დაფუძნებულნი, არამედ როგორც ჩრდილები, ხაზს უსვამენ ეკლესიის სისხლით დამტკიცებულ, ჭეშმარიტი ხატის საფუძვლებს.

ხატმწერი მკაცრ ჩარჩოებში მოქმედებს, რომლებიც, ერთი შეხედვით მცირე ადგილს უტოვებენ შემოქმედებით თავისუფლებას, მაგრამ მასზეა დამოკიდებული გახდება თუ არა ის უბრალოდ ასლების გადამღებზე აღმატებული. მისი ამოცანაა – გამოხატოს თავისი რწმენა თავის ნიჭის მეშვეობით, თანაც კანონთა სულის დაცვით, რომლებიც ახარებენ და ამდიდრებენ გულს. განსაკუთრებულ ინტერესს ამ შემთხვევაში იწვევს თანამედროვე ხატმწერის, ქ-ნ ფორტუნატო-ფეოკრეტოვას მოწმობა, რომელიც აღგვიწერს თანამეროვე შესაძლებლობებს ამ სფეროში. „ხატების არსებობის მიზანია – ღვთისა და ხალხს მსახურება. ხატი არის სარკმელი, რომლის მეშვეობითაც საღვთო ერი – ეკლესია, ჭვრეტს სასუფეველს, და ამის გამო ყოველი ხაზი, ყოველი ფერი, სახის ყოველი ნაკვთი შინაარსს ტვირთულობს. ხატწერის კანონი, რომელიც საუკუნეების მანძილზეა ჩამოყალიბებული, საპყრობილე კი არ არას, რომელიც ართმევს მხატვარს შემოქმედებით სულს, არამედ გამოსახულის ნამდვილობის დაცვაა. სწორედ ამითაა განპარიბებული გარდამოცემა. როცა ვწერთ წმიდა პეტრეს, წმიდა პავლეს, წმიდა იოანე ოქროპირს, ღირს სერაფიმეს და სხვა წმიდანებს, გვინდა ვიყოთ დარწმუნებულნი, რომ გამოტახავთ მათ საეკლესიო ტრადიციით, ისე, როგორც მათ იცნობს ეკლესია, და როგორებადაც ინახავს იგი მათ თავის ცოცხალ მეხსიერებაში. ამიტომ არა გვაქვს არანაირი მიზეზი წმიდანის ხატის, ან რაიმე მისი ატრაბუტის, შესამოსელისა თუ ფერის შეცვლისა. მით უფრო არა აქვს აზრი გამოსახულების სტილის შეცვლას, რადგან არ გაგვაჩნია უკეთესი საშუალება იმ სახეთა და სხეულთა გამოსახვისა, რომლებიც სულიწმიდით არიან მადლმოსილნი. ბიზანტაელებმა აღმოაჩინეს შესაბამისი საშუალება და დღემდე ფერისცვალებით აღბეჭდილი სხეულის იდეის გამოხატვის ყველა სხვა მცდელობა უშედეგო აღმოჩნდა, რადგან მართლმადიდებელ ლიტურგიას ბიზანტიური საფუძველი აქვს, შეუძლებელია, რომ მის ვიზუალურ ხელოვნებას სხვა გამოხატულება მიეღო“ (ნაწყვეტი ლექციიდან).

მიუხედავად გარდამოცემისადმი ასეთი ერთგულებისა, საოცარია რომ ხატწერის მრავალი სკოლა არსებობს, ხოლო ორ ერთნაირ ხატს საერთოდ ვერ ნახავთ. აღსანიშნავია ისიც, რომ ყოველი დღესასწაულის ხატი პირველივე შეხედვით იცნობა.

ხატი – საუკეთესო კრიტერიუმია, რომელიც იძლევა შესაძლებლობას, ზღვარი დაიდოს საერო და საკრალურ ხელოვნებას შორის, ამიტომ ნაბიჯ-ნაბიჯ უნდა განისაზღვროს ხატის ჭეშმარიტების ნიშნები ფორმალურ დონეზეც, მაგრამ უპირველეს ყოვლისა, შინაარსობრივ დონეზე. ეს აუცილებელია, რათა შეგეძლოს გაარჩიო ტრანსფიგურაციული (ფერისცვალების შემცველი) ხელოვნება სხვა ნებისმიერი პროდუქციისაგან, თუნდაც საკრალურ თემებზე შესრულებული, ხატის სახელს რომ იბრალებს.

ისეთი მხატვრები, როგორიც, მაგალითად, მარკ შაგალი და პაულ ქლეი, გვაწვდიან პოეზიიდან ნასესხები ფერწერული ენით უხილავი რეალობის ძიების არაჩვეულებრიე მაგალითს, მაგრამ მათი ხელოვნება, ხატწერის ხელოვნებისაგან განსხვავებით, არ ატარებს საღვთისმეტყველო ხასიათს.

საერო ხელოვნებაში, ღირებული ორიგინალური ნაწარმოები ხელოვანის პაროვნებას ასახავს. ის არის მისი აზრის მატერიალიზაციის, სამყაროს მისეული ხედვის გადმოცემის ცდა. ხალხის აღიარება ახალ შემოქმედებას მოითხოვს, ხელოვანი გამუდმებით ცდილობს, რაიმე ახალი შემოიტანოს და თავის თავს აჯობოს. ამიტომ კარგად მოწყობილი გამოფენები რეკლამის ხასიათს ატარებს. ეს არის საერო ხელოვნების მხოლოდ ზოგიერთი ასპექტი, მაგრამ ისინი გვაძლევენ საშუალებას, გადავდგათ პირველი ნაბიჯები მისი შედარების დროს ხატწერის ხელოვნებასთან.

ხატმწერის ხელოვნება საზრდოობს ეკლესიის გარდამოცემითა და სწავლებით. მისი პიროვნება მორჩილებაში უნდა იყოს მასთან, ვისაც გამოსახავს. მისი დამოკიდებულება გამოსახატავის წინაშე უნდა იყოს ისეთივე, როგორც ჰქონდა წმ. იოანე წინამორბედს. „მისა ჯერ-არს აღორძინებად, ხოლო ჩემდა მოკლებად“ (ინ. 3,30), უპირველეს ყოვლისა ყურადღებითა და სიყვარულით უნდა მოეკიდოს მას. ლოგიკურია, რომ ხატმწერმა ხელი არ უნდა მოაწეროს თავის ქმნილებებზე. ამისათვის, სულ მცირე, სამი მიზეზი არსებობს: 1) მისი სახელი – მისი პაროვნების სინონიმია, რაც ჩრდილში უნდა დარჩეს; 2) ხატი გარდამოცემასთან და დოკუმენტებთან შესაბამისობაში იქმნება, რასაც ხატმწერთან არავითარი კავშირი არა აქვს; 3) ზეშთაგონება კი სულიწმიდისგან მოდის.

მართალია, მრავალი თანამედროვე ბერძენი ხატმწერი, თითქოსდა ხელს აწერს თავის ხატებს, მაგრამ დამახასიათებელია, რომ ისინი თავის სახელის წინ მიუთითებენ, რომ ხატი შეიქმნა ამისა და ამის ხელით, რითაც მიანიშნებენ, რომ მათი ასეთი სახის საეკლესიო მსახურება ღვთიური ზეშთაგონების შედეგია და მათი ხელი მხოლოდ ანხორციელებს ღვთაებრივ საქმეს.

შევნიშნავთ, რომ ზოგიერთი საერო მხატვარი, ხელს აწერს თავის ნაწარმოებებს და აღბეჭდავს ტალოზე რაიმე ნიშანს, რომლითაც შესაძლებელი იქნება მისი ავტორობის დადგენა. ასეთი ხელმოწერა ხატწერაში მიღებული არ არის, რადგან ხატს წინაშე მლოცველის ყურადღება არ უნდა გადავიდეს მთავარადან – სულიერი ხედვიდან, რაიმე სხვაზე. ხატმწერმა, აგრეთვე უნდა განდევნოს ხატადან ყველა თავისი გრძნობა და ემოცია, რათა თავს არ მოახვიოს ისინი მლოცველთ და რათა ისინი ზღუდედ არ აღიმართონ მლოცველებსა და ხატს შორის. როგორც ვხედავთ, ხატწერა არის, ერთი თანამედროვე ხატმწერის თქმით, ჭეშმარტად „გმირული და მოციქულებრივი საქმე“.

2. საკრალური ხელოვნების განსხვავებული განვითარება აღმოსავლეთსა და დასავლეთში

ჩვენ უკვე დავინახეთ, რა მძიმე შედეგების იწვევს ხატწერაში საეკლესიო კანონების უგულვებელყოფა. იგი ემუქრება მას გარდაუვალი დაცემითა და ნელი მოხრჩობით. საინტერესოა გავადევნოთ თვალთ, თუ როგორ ხდებოდა ეს დასავლეთში.

ღვთისმშობლის გამოსახულება მართლმადიდებლურ და კათოლიკურ ტრადიციებში
	XI-XII სს. რომანული ხელოვნება
	XIII-XV სს. გოთური ხელოვნება
	XVI ს. რენესანსის ხელოვნება
	XVII ს. ბაროკოს ხელოვნება
ბიზანტიური სტილის ერთიანობა		ევროულის სტილის ცვალებადობა

XI-XII ს-ის ჩათვლით ეს ხელოვნება ერთსა და იმავე სინამდვილეს ასახავდა და ერთი და იმავე სულით მოსწრაფოდა „უხილაეი საგნების“ წარმოჩენისკენ. ეს იყო რომანული ხელოვნების არაჩვეულებრივი ხანა, რომელიც ცხადჰყოფდა სამყაროს, რომელიც არ ემორჩილებოდა მიზიდულობის კანონებს და განასულიერებდა ქვასაც კი. გავიხსენოთ შარტრი, ბერზელა-ვილი, სენ-სავინი! გავიხსენოთ აგრეთვე ირლანდიური, ესპანური და იტალიური ხელოვნება, რომელთა მშვენიერი ყვავილიც ქრისტიანულ აღმოსავლეთთან სრულ ჰარმონიაში რჩებოდა, ხოლო აღმოსავლეთის საზღვრები დღევანდელზე გაცილებით ფართო იყო. მაშინ ხომ აღმოსავლეთის ცნებაში რავენა და სიცილიაც შედიოდა. ბიზანტია მაშინ მჩქეფარე პერიოდს განიცდიდა. მიუხედავად კატასროფისა, რომელიც 1204 წელს ჯვაროსანთა შეჭრამ და რბევამ გამოიწვია, თვალნათელია ბიზანტიური ხელოვნებისა და ღვთისმეტყველების განვითარება.

აპენინის ნახევარკუნძულზე ჩიმაბუემ, ჯოტომ და დუჩომ სათავე დაუდეს სულ უფრო მზარდ განდგომას აღმოსავლური ეკლესიის ხელოვნებისგან, რაც რენესანსის წინაპირობად იქცა. უარყვეს რა ბიზანტიური ტრადიცია, მათ იწყეს დასავლეთის საკრალური ხელოვნების გამიწიერება, რამაც გარდაუვალ სეკულარიზაციას გაუხსნა გზა. მას შემდეგ, რაც მათ პრაქტიკაში შემოიღეს ოპტიკური ეფექტები – ღრმა პესპექტივა, განათება და პერსონაჟების გამოსახვის რეალისტური მანერა, რაც ხატის იერატიზმს უპირისპირდება, ტრანსცენდენტურმა ხელოვნებამ დაცემა განიცადა. თავისი როლი ითამაშა აქ ემოციათა სამყაროსადმი მიმართვამ. მიიღო რა დამოუკიდებლობა, საკრალურმა ხელოვნებამ დაუთმო გზა რელიგიურ ხელოვნებას, რომელიც მოკლებულია ტრანსცენდენტულობას. ხატი, რომელიც ადრე მაყურებლისკენ იყო მიმართული, ღია იყო მისთვის, გადაიქცა სურათად, რომელიც საკუთარი ცხოვრებით ცხოვრობს: სხვადასხვა სცენები უსასრულოდ იშლება ყოველი მსურველის წინაშე, რომელსაც სურს თავისებურად შეხედოს მას. ხელოვნების სუბიექტურმა ხედვამ დაანგრია ლიტურგიული მასტერიის ერთიანობა. ემოციურობამ შეცვალა სულიერი ერთობა. სიმბოლოთა საკრალური ენა დაიკარგა.

საოცარია, როგორც აღნიშნავს პავლე ევდოკიმოვი, რაოდენ განსხვავებული დასკვნები გამოიტანეს საკრალური ხელოვნების ბუნების შესახებ ტრიდენტის კრებამ (1545-1563) და ასი თავის კრებამ მოსკოვში (1551), რომლებიც ერთ პერიოდში ჩატარდა. მაშინ, როცა აღმოსავლეთის ეკლესიამ სრულიად შეინარჩუნა ორგანზომილებიანი იკონოგრაფიისდმი ერთგულება, რომელიც უფრო ღიაა საიდუმლოების მიმართ, ლიბერალურმა ქრისტიანულმა დასავლეთმა რეალიზმის მოსაზრებების გამო დაიტოვა გაადვილებული გადაწყვეტილებების შესაძლებლობა და დაუშვა სამგანზომილებიანი ქანდაკებები, რომლებიც გამოირჩევიან დიდი ინდივიდუალობითა და ავტონომიურობით.

უნდა აღინიშნოს, რომ მიუხედავად იმისა, რომ ტრადიციულად მართლმადიდებლურ ქვეყნებში რელიეფური გამოსახულებები გაცილებით იშვიათია, ვიდრე ხატები, მათი უგულვებელყოფა არ იქნება მართებული. ქრისტეს და წმიდანთა მრავალი რელიეფური გამოსახულება გვხვდება ჩრდილოეთ და ცენტრალურ რუსეთში უკვე XII ს-ში. სტამბოლის თოფქაფის მუზეუმშიც გვხვდება ღვთისმსხურებაში გამოყენებული ბიზანტიური ქანდაკებების დიდი არჩევანი.

დავაკვირდეთ თავად ფაქტს – მოცულობითობა ან უმისობა შესაბამისად გულისხმობს თუ გამორიცხავს მატერიალიზაციას? ეს არჩევანი გადამწყვეტი აღმოჩნდება. იმავე ეპოქაში რეფორმაციის მოღვაწენი უცხადებენ პროტესტს კათოლიკურ სიმბოლიკას და უხვად ათეთრებენ თეთრი საღებავებით ფრესკებსა და სურათებს ეკლესიებში. თითქოს და საკრალური ხელოვნების პრობლემა მოიხსნა. მართალია გარკვეული ნეგატიური რეაქციები მასზე შეიძლება მოინახოს ჯერ კიდევ XI ს-ში. საკმარისია დასახელდეს წმ. ბერნარდი, მეორე ჯვაროსნული ლაშქრობის სულისჩამდგმელი. კლიუნიურ რეფორმასთან ერთად იწყება სამონასტრო ხელოვნების განვითარება. და რა ხელოვნებისა!.. ფერწერის ეს დიდი ნაკადი წმ. ბერნარდს არ მიაჩნდა ხელსაყრელად შინაგანი ჭვრეტისთვის. თუ რენესანსის უბადლო ოსტატები, ისეთები, როგორიცაა რაფაელი და ლეონარდო და ვინჩი, რელიგიური თემების ასახვისას, უფრო მეტად ფიზიკურ სილამაზეს გამოსახავდნენ, ვიდრე სულიერს, წინ წამოწევდნენ ანატომიურ დახვეწილობას, პერსპექტივასა და ბუნებრივ ფერებს, – ხატმწერი იშორებდა ყველა დეტალს, რათა მოეცვა უნივთო სფერო, სადაც სივრცე და დრო აზრს კარგავენ.

უნდა გავაცნობიეროთ, რომ აღორძინებისა ან ბაროკოს რელიგიური ხელოვნება განსხვავდება საეროსაგან მხოლოდ თავისი რელიგიური თემატიკით. ფორმა იგივეა. ისინი საკრალურნი რომ გახდნენ, მხოლოდ მხატვრის ღვთივსულიერი განწყობა არ კმარა. ხელოვნება მაშინ ხდება საკრალური, როცა სულიერი ხედვა განხორციელდება ამ ხედვის ამსახველი ფორმით. თუ სულიერი ხედვა შესაბამის ენას მოითხოვს, მაშინ ხელოვნებას, რომელიც საკრალური თემატიკის გამოსახატავად საერო ხელოვნების ფორმალურ ენას მიმართავს, შეიძლება დაერქვას რელიგიური, მაგრამ არა საკრალური.

შეცდომაც იქნებოდა და გულუბრყვილობაც, რომ შეგვედარებინა ბიზანტიური იკონოგრაფია თანამედროვე ხელოვნების ამა თუ იმ სკოლასთან, მაგალითად, კუბიზმთან, ექსპრესიონიზმთან ან აბსტრაქტულ ხელოვნებასთან, რომლებიც ასევე უარყოფენ ანატომიურ სიზუსტესა და ბუნებრივობას. კიდევ ერთხელ გავიმეორებთ: ხატწერის ხელოვნება მოითხოვს სულიერ ხედვას, რაც საზრდოობს ეკლესიის სწავლებით და გამოისახება გადმოცემით დადგენილი ფორმებით.

თანამედროვე ხელოვნების ნაწარმოებები შეტრიალებული თავებით, ელამი თვალებით, დამახინჯებული სხეულებით, წინ გადმოყრილი მკერდით, უფრო თანამლროვე ადამიანის გახლეჩილ მდგომარეობას ასახავენ, რომელსაც მატერიის გარე რეალობა სწყურია. სად მონახავ აქ თუნდაც ფიზიკურ სილამაზეს, ლაპარაკი აღარაა სულიერზე? არ არის ეს ადამიანის ღვთის ხატად ცნობის უარყოფა?

მართლმადიდებელი ეკლესიის მთელს ჰიმნოგრაფიაში ქრისტე სრულყოფილ სილამაზედ, ყოველივე არსებულზე აღმატებულად გამოისახება. სულიერ სილამაზედ და არა ფიზიკურ, თანაც გადმოცემის თანახმად. ამიტომაც სრულიად ბუნებრივია, რომ ხატწერის ხელოვნება იგნორირებას უკეთებს არსებული ადამიანის მსგავსებას და ქმნის იდეალიზებულ ფორმას, რათა გამოსახოს ის, ვინც ბუნებაზე, გონებაზე და ნებისმიერ ცნებაზე აღმატებულია.

როგორი კონტრასტია დასავლეთის რელიგიურ ხელოვნებასთან, რომელიც რჩება საგანთა ზედაპირზე და გამოსახავს ქრისტეს და ღვთისმშობელს ცოცხალი ნატურის მსგავსად! რამდენი გრძნობელობითი სილამაზის ქალი პოზირებდა ღვთისმშობლის გამოსახულებებისათვის. ღვთისმშობლისა, რომელსაც წმიდა წერილი, ღვთიური ხედვით აღვსილი, აღწერს, როგორც უმშვენიერესს და უწმინდესს ყველა დედათაგან! მარიამს, რომელიც ბრწყინავს სიწმიდით, ჩვეულებრივ ადამიანურ ნაკვთებს უხატავენ! როგორი არათანმიმდევრულობაა!

ასეთი მიდგომის მაგალითები შეგვიძლია დავინახოთ ფილიპო ლიპის, რაფაელის, ტიციანისა და რუბენსის მრავალრიცხოვან სურათებში.

მეექვსე მსოფლიო კრებამ (680 წ.) ასეთი გამოსახულებები ჭეშმარიტ რწმენასთან შეუთავსებლად გამოაცხადა, რადგან ისინი გრძნობათა ვნებებს აღძრავენ. ქრისტეს გამოსახვა, როგორც ჩვეულებრივი კაცისა გულისხმობს მხოლოდ მის ადამიანურ ბუნებას, მაშინ, როცა ის ღმერთკაცია. ხატმწერის დიადი ამოცანა იმაში მდგომარეობს, რომ მთელი ძალით გამოსახოს ღვთაებრიობის სისავსე, რომელიც მკვიდრობს ადამიანში.